Στην “Κολώνα” έδεναν παλιά τα σχοινιά, για να κατέβουν στο κυρίως σπήλαιο. Το τρίτο επίπεδο του “Προθάλαμου” προεκτείνεται με ένα είδος διαδρόμου, στο τέλος του οποίου κιγκλιδωτή πόρτα οδηγεί στο κατεξοχήν εσωτερικό του σπηλαίου.

Σε αυτό το επίπεδο, και σε ύψος τρία μέτρα περίπου από το δάπεδο, υπάρχει μικρό άνοιγμα που φανερώνει έναν θάλαμο με διαστάσεις 20×10 μέτρα, γνωστό ως “Κρύπτη”.

Η πρώτη αίθουσα ή “Θάλαμος των πέτρινων καταρρακτών” έχει διαστάσεις 17x27x10 μέτρα και πλούσιο σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό διάκοσμο.

Η δεύτερη αίθουσα ή “Θάλαμος του καθεδρικού ναού” βρίσκεται 25 μέτρα χαμηλότερα από την πρώτη. Οι διαστάσεις της είναι 33x20x30 μέτρα.

Δεξιά υπάρχουν ολόλευκα σταλαγμιτικά συγκροτήματα και από πάνω τους κρεμαστοί “πολυέλαιοι”. Πιο πέρα βρίσκεται ο σχηματισμός που εύστοχα ονομάστηκε “Μαύρος καταρράκτης” και απέναντί του σειρά από σταλαγμίτες, από τους οποίους ο χαμηλότερος είναι η περίφημη “Αγία Τράπεζα”.

Στη μια άκρη της αίθουσας αυτής και ένα μέτρο πιο χαμηλά υπάρχει μικρότερη αίθουσα με ωραιότατο σταλαγμίτη, την “Ομπρέλα”. Η αίθουσα ονομάζεται “Αίθουσα του Βαράθρου” επειδή υπάρχει τρύπα διαμέτρου δύο μέτρων και βάθους περίπου 7 – 8 μέτρων.

Η τρίτη αίθουσα, που βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο, αποκαλείται “Βασιλική”, εξαιτίας της επίσκεψης του βασιλιά Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας και της επιγραφής που χάραξαν εκεί. Οι διαστάσεις της είναι 27x50x20 μέτρα. Δεν έχει ιδιαίτερα εντυπωσιακό στολισμό, αλλά είναι επιβλητική.

• Το σπήλαιο χωρίζεται στον “Προθάλαμο” και τρεις επιπλέον αίθουσες, το “Θάλαμο των πέτρινων καταρρακτών”, το “Θάλαμο του καθεδρικού ναού” και τη “Βασιλική αίθουσα”.
• Ο πελώριος σταλαγμίτης που βρίσκεται στην είσοδο είναι σαράντα πέντε εκατομμυρίων χρόνων, ο αρχαιότερος της Ευρώπης, και ονομάζεται “Πελώρια Κεντρική Κολώνα”.
• Η “Βασιλική αίθουσα” βαπτίστηκε έτσι, λόγω της επίσκεψης του βασιλιά Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας. Δεν έχει εντυπωσιακό στολισμό, αλλά είναι επιβλητική.
• Τα δύο γραφικά εκκλησάκια που συναντά ο επισκέπτης στην είσοδο είναι ο Άη Γιάννης ο Σπηλιώτης και η Ζωοδόχος Πηγή.

Το Σπήλαιο ήταν γνωστό κατά την αρχαιότητα. Μέσα του βρέθηκαν κομμάτια από αρχαία αγγεία, ευρήματα της λίθινης εποχής. Χαράγματα και επιγραφές στους σταλακτίτες και τους σταλαγμίτες επιβεβαιώνουν την παλαιότητά του.

Η εικασία αυτή δεν έχει αποδειχθεί. Το πιθανότερο είναι να επρόκειτο περί απλών επισκεπτών, ωστόσο η διαχρονικότητα της παραπάνω αφήγησης αφήνει στον επισκέπτη την επιλογή της εκδοχής που θα κρατήσει…

Το Δεκέμβριο του 1673, ο Μαρκήσιος ντε Νουαντέλ, πρεσβευτής του Λουδοβίκου ΙΔ’ στην Κωνσταντινούπολη και λάτρης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, βρισκόταν στην Πάρο, φιλοξενούμενος του διαβόητου πειρατή Ντανιέλ.

Αμέσως πήρε την απόφαση να τελεστεί η θεία λειτουργία των Χριστουγέννων πάνω σε έναν τεράστιο σταλαγμίτη με περιφέρεια 18 μέτρων και ύψος 8, που από τότε ονομάστηκε “Αγία Τράπεζα”.

Η αυθόρμητη αυτή λειτουργία που όμοιά της δεν είχε ξαναγίνει ποτέ προηγουμένως στον ελληνικό χώρο ήταν μία συγκλονιστική εμπειρία.

Στο σταλαγμίτη που χρησίμευσε ως Αγία Τράπεζα χαράχτηκε η επιγραφή: HIC IPSE CHRISTUS ADFUIT RJUS NATALI DIE MEDIA NOCTE CELEBRATO MDCLXXIII (“Εδώ ο Χριστός γιόρτασε τα μεσάνυχτα των Χριστουγέννων 1673.”).

Ο Νουαντέλ και η ακολουθία του έμειναν στο σπήλαιο τρεις ημέρες και κοιμούνταν κοντά στην “Αγία Τράπεζα”. Όσο, όμως, οι ζωγράφοι απαθανάτιζαν το σπήλαιο, άλλοι αποσπούσαν τεράστια κομμάτια σταλακτιτών και σταλαγμιτών που φορτώθηκαν στα πλοία για τη Γαλλία. Αυτή ήταν και η πρώτη μεγάλη σύληση του σπηλαίου.

Αργότερα, κατά την περίοδο της ρωσικής κυριαρχίας στο νησί( 1770 – 1774), το σπήλαιο υπόκειται σε δεύτερη μεγάλη σύληση.

• Το σπήλαιο ήταν γνωστό στην αρχαιότητα, όπως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα από τη λίθινη περίοδο και τα χαράγματα/ επιγραφές στο εσωτερικό του.
• Σύμφωνα με την παράδοση, στο σπήλαιο βρήκαν κρυψώνα οι συνωμότες κατά της ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όταν αποκαλύφθηκαν.
• Από τις επιγραφές που είναι χαραγμένες ξεχωρίζουν του βασιλιά Όθωνα και του ίδιου του Νουαντέλ (“Εδώ ο Χριστός γιόρτασε τα μεσάνυχτα των Χριστουγέννων 1673”).
• Αρχαιότερος επισκέπτης του σπηλαίου αναφέρεται ο λυρικός ποιητής από την Πάρο, Αρχίλοχος (728 – 650 π.Χ.).
• Διασώζονται πολλές γκραβούρες φιλελλήνων, οι οποίοι επισκέπτονταν το νησί με μοναδικό σκοπό την κατάβαση στα ενδόμυχα του σπηλαίου του.
• Το σπήλαιο συλήθηκε από τους Γάλλους (τον Νουαντέλ και τη συνοδεία του το 1673), ύστερα από τους Ρώσους (1770 – 1774) και μετά από τους Γερμανούς (στην κατοχή).
• Η διάσημη Ελληνίδα σπηλαιολόγος Άννα Πετροχείλου, ανέλαβε το 1979 τη συστηματική εξερεύνηση, χαρτογράφηση και μελέτη της τουριστικής διαδρομής και ονομάτισε τους χώρους του σπηλαίου.

Το εκπληκτικό σπήλαιο διανοίχτηκε ως επί το πλείστον σε μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους, πάνω στους οποίους επίκεινται ασβεστόλιθοι. Πιθανότατα δημιουργήθηκε κατά την Τριτογενή Περίοδο.

Άρχισε τότε η σταγονορροή που δημιούργησε, με την πάροδο του χρόνου, όλο το σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό στολισμό του.

Το σπήλαιο έχει έκταση περίπου 5.600 τετραγωνικά μέτρα. Το μέγιστο βάθος του είναι 85 μέτρα περίπου, έχει μήκος 89 μέτρα και το μέγιστο πλάτος του είναι σχεδόν 60 μέτρα. Οι μελέτες που έγιναν έδειξαν ότι δεν παρουσιάζει στατικά προβλήματα.

Ανεβαίνοντας προς το σπήλαιο, η θέα είναι ξεχωριστή. Το Αιγαίο απλώνεται στα πόδια σας, χαζεύετε το Σωρό και τους γύρω ορμίσκους, την άγρια ομορφιά των βράχων, ενώ αντίκρυ η Πάρος, σε συνεχή ανοιχτό διάλογο με το νησί.