ΤΑ ΧΕΛΙΑ είχαν προβληματίσει τον Αριστοτέλη, τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο. Όσο και αν εξέταζε αυτό το ψάρι που έχει λείο δέρμα και μοιάζει με φίδι, δεν έβρισκε ούτε αναπαραγωγικά όργανα ούτε αβγά. «Το χέλι», είπε, «δεν είναι ούτε αρσενικό ούτε θηλυκό, και δεν μπορεί να γεννήσει τίποτα». Κατέληξε λέγοντας: «Τα χέλια προέρχονται από τα λεγόμενα ‘έγκατα της γης’ και αναπτύσσονται αυτόματα στη λάσπη και σε υγρά εδάφη».

Σύγχρονοι ερευνητές έχουν λύσει αυτό το συγκεκριμένο μυστήριο όσον αφορά το χέλι. Ο Κρίστοφερ Μοράιατι της Υπηρεσίας Θαλάσσιας Ζωής στην Ιρλανδία εξηγεί ότι, ενώ τα περισσότερα ψάρια παρουσιάζουν πολύ ευδιάκριτα αβγά, το χέλι δεν παρουσιάζει κανένα ίχνος ούτε καν κάποιου μικρού αβγού. «Η ωοθήκη του χελιού», λέει ο ίδιος, «είναι δυσδιάκριτη—σχεδόν αόρατη στα νεαρά είδη, ενώ στα πιο ώριμα δεν σχηματίζει παρά μόνο μια ασπριδερή, πτυχωτή ταινία».

Εφόσον, ακόμα και στους σύγχρονους καιρούς, δεν έχει πιαστεί ποτέ κανένα χέλι στην περίοδο της αναπαραγωγής, μπορείτε να καταλάβετε γιατί προβληματιζόταν ο Αριστοτέλης. Μη έχοντας μικροσκόπιο, δεν είχε τρόπο να ανακαλύψει από πού προέρχονταν τα χέλια.

Ενώ οι επιστήμονες έχουν λύσει αυτό το συγκεκριμένο μυστήριο όσον αφορά το χέλι, έχουν φέρει στην επιφάνεια άλλα τα οποία εξακολουθούν να είναι αινιγματικά. Εξετάστε, για παράδειγμα, τον κύκλο ζωής του ευρωπαϊκού χελιού του γλυκού νερού, και δείτε αν κινεί και το δικό σας ενδιαφέρον.

Το Μυστήριο της Προέλευσής Του

Κάθε άνοιξη, εκατομμύρια μικροσκοπικά χέλια με μήκος πέντε έως οχτώ εκατοστά—τα οποία ονομάζονται τυφλά χέλια—φτάνουν κοντά στις ακτές της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής. Από πού έρχονται; Μέχρι τη δεκαετία του 1920 κανείς δεν ήξερε.

Ωστόσο, προς το τέλος του 19ου αιώνα, έγινε μια καταπληκτική ανακάλυψη η οποία συνέβαλε στη λύση αυτού του μυστηρίου. Παρατηρήθηκε ότι το χέλι, όπως ο βάτραχος και η πεταλούδα, αρχίζει τη ζωή του με διαφορετική μορφή. Οι βιολόγοι κατάλαβαν για πρώτη φορά ότι ένα λεπτό, διαφανές ψάρι που ονομάζεται λεπτοκέφαλος, το οποίο έχει μικροσκοπικό κεφάλι και σώμα σε σχήμα φύλλου ιτιάς, μεταμορφωνόταν, δηλαδή άλλαζε μορφή και γινόταν μικροσκοπική, διαφανής προνύμφη που ονομάζεται υαλοειδές χέλι.

Όταν έγινε ο συσχετισμός ανάμεσα στο λεπτοκέφαλο και στο υαλοειδές χέλι, ήταν δυνατόν να ακολουθηθούν τα ίχνη των προνυμφών του χελιού ως την πηγή τους. Το 1922, ο Δανός ωκεανογράφος Γιοχένες Σμιτ ανακάλυψε ότι χώρος αναπαραγωγής όλων των χελιών του Ατλαντικού είναι η θάλασσα των Σαργασσών, μια αχανής, γεμάτη φύκια έκταση ωκεανού στο Βόρειο Ατλαντικό. Τόσο τα αμερικανικά όσο και τα ευρωπαϊκά χέλια γεννούν τα αβγά τους εκεί, και σε αυτό το σημείο παρουσιάζεται άλλο ένα μυστήριο.

Ακολουθούν Διαφορετική Πορεία

Οι αμερικανικές και οι ευρωπαϊκές προνύμφες του χελιού παίρνουν διαφορετικές κατευθύνσεις κάπου κοντά στις Βερμούδες. «Το πώς ξέρουν ποια κατεύθυνση να πάρουν, εφόσον ούτε το ένα ούτε το άλλο είδος έχει δει ποτέ το ‘σπίτι’ του, είναι αναπάντητο ερώτημα», λέει το βιβλίο Τα Ψάρια του Γλυκού και του Αλμυρού Νερού Παγκόσμια (The Fresh & Salt Water Fishes of the World). Το βιβλίο συνεχίζει: «Όσον αφορά τα αμερικανικά χέλια, το ταξίδι είναι απόστασης περίπου 1.600 χιλιομέτρων· για να καλυφτεί η διαδρομή απαιτείται περίπου ένας χρόνος. Τα ευρωπαϊκά χέλια ταξιδεύουν 5.000 χιλιόμετρα ή και περισσότερο, και το ταξίδι τους διαρκεί σχεδόν τρία χρόνια. Εξίσου εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι ο ρυθμός αύξησης των δυο χελιών [τα οποία είναι σχεδόν αδύνατον να τα ξεχωρίσει κανείς] διαφέρει, ώστε όταν φτάνουν στον προορισμό τους έχουν αποκτήσει και τα δυο το ίδιο σχεδόν μέγεθος».

Κάποιο καταπληκτικό ένστικτο καθοδηγεί τα δύο είδη χελιών να παίρνουν διαφορετικές κατευθύνσεις. Σχετικά με αυτό το μυστηριώδες γεγονός, το βιβλίο Ψάρια Λιμνών, Ποταμών και Ωκεανών (Fishes of Lakes, Rivers & Oceans) αναφέρει: «Το πώς και το γιατί κάνουν αυτόν τον εκπληκτικό ελιγμό αποτελεί αίνιγμα όπως αποτελούσε και η προέλευσή τους τον καιρό του Αριστοτέλη».

Ζωή στο Γλυκό Νερό

Όταν τα τυφλά χέλια τα οποία βρίσκονται στην περίοδο της ανάπτυξης, και τώρα έχουν χρώμα καφεκίτρινο, τελειώνουν το ταξίδι τους στον ωκεανό, ενστικτωδώς αρχίζουν να ταξιδεύουν αντίθετα προς το ρεύμα των ποταμών για να φτάσουν σε μεγάλες και μικρές λίμνες και στα ρυάκια όπου θα μείνουν επί 15 και πλέον χρόνια μέχρι να ωριμάσουν. Ξεπερνούν όλα τα εμπόδια για να φτάσουν στον προορισμό τους.

Το βιβλίο Η Βασιλική Φυσική Ιστορία (The Royal 10ο History) αναφέρει ότι «σε μερικά μέρη οι όχθες των ποταμών είναι μαύρες από αυτά τα μικρά ψάρια που μεταναστεύουν». Συνεχίζει λέγοντας: «Έχει παρατηρηθεί ότι αυτά τα νεαρά χέλια σκαρφαλώνουν σε υδατοφράκτες που υπάρχουν σε λιμνοθάλασσες, μπαίνουν μέσα σε αγωγούς νερού ή σε υπονόμους . . . και διασχίζουν ακόμα κάποιο υγρό κομμάτι εδάφους προκειμένου να φτάσουν σε μια επιθυμητή τοποθεσία».

Στον ποταμό Μπαν, στη Βόρεια Ιρλανδία, οι ψαράδες έχουν τοποθετήσει σκάλες φτιαγμένες από άχυρα για τα τυφλά χέλια στο πιο δύσκολο σημείο του ποταμού. Εδώ, τα τυφλά χέλια σκαρφαλώνουν σε αυτά τα σχοινιά και πέφτουν μέσα σε ειδικές δεξαμενές όπου καταμετρούνται—20.000.000 χέλια κάθε χρόνο!

Μεταμόρφωση και Μετανάστευση

Όταν τα χέλια φτάσουν σε ωριμότητα, συμβαίνει κάτι άλλο πολύ μυστηριώδες. «Λαβαίνει χώρα μια σειρά αξιοσημείωτων αλλαγών οι οποίες σχετίζονται με την έναρξη της ωριμότητας», λέει το βιβλίο Ψάρια της Θάλασσας (Fishes of the Sea). «Η διάμετρος του ματιού αυξάνει και προσαρμόζεται για να βλέπει στα βαθιά νερά του ωκεανού· τα εντόσθια αρχίζουν να ατροφούν και οι γεννητικοί αδένες μεγαλώνουν. Επίσης, το χρώμα αλλάζει και από καφεκίτρινο γίνεται ασημόγκριζο».

Κάθε φθινόπωρο, τα ώριμα χέλια αρχίζουν να μεταναστεύουν 5.000 χιλιόμετρα μακριά, επιστρέφοντας στη θάλασσα των Σαργασσών. Το πώς επιτελούν αυτόν τον αξιοσημείωτο άθλο ναυσιπλοΐας κανείς δεν ξέρει. Σταματούν να τρώνε, και στη διάρκεια του εξάμηνου ταξιδιού τους επιζούν χάρη στα αποθέματα λίπους που έχουν συγκεντρώσει.

Οι βιολόγοι λένε ότι, μόλις τα χέλια επιστρέψουν στα βαθιά νερά της θάλασσας των Σαργασσών, το θηλυκό χέλι γεννά από 10 έως 20 εκατομμύρια αβγά, και το αρσενικό τα γονιμοποιεί. Στη συνέχεια τα ενήλικα χέλια πεθαίνουν. Τα γονιμοποιημένα αβγά επιπλέουν και από αυτά εκκολάπτονται οι λεπτοκέφαλοι που έχουν σχήμα φύλλου· έτσι ο κύκλος συμπληρώνεται.

Γιατί δεν έχει πιαστεί ποτέ κάποιο χέλι στην περίοδο της αναπαραγωγής; «Δεν τρέφονται πια, εφόσον τα πεπτικά τους όργανα έχουν ατροφήσει, και έτσι δεν μπορούν να πιαστούν με πετονιές που έχουν δόλωμα», λέει ο Κρίστοφερ Μοράιατι. «Γεννάνε σε μεγάλα βάθη», συνεχίζει, «και εφόσον η περιοχή της θάλασσας των Σαργασσών είναι μεγαλύτερη από εκείνη των Βρετανικών Νησιών, και τα χέλια είναι ευέλικτα πλάσματα, θα έχουν πάντα πολλές πιθανότητες να ξεφεύγουν από τις γρήγορες τράτες».

Ίσως κάποια μέρα λυθούν όλα τα μυστήρια που περιβάλλουν αυτό το ασυνήθιστο πλάσμα. Στο μεταξύ, σύμφωνα με τον ερευνητή Μοράιατι, όταν πρόκειται για συναρπαστικά ψάρια, ‘το χέλι πραγματικά είναι κάτι το ξεχωριστό’.

Συνταγές με Χέλι

Ενώ μερικοί νιώθουν αηδία στη σκέψη ότι μπορεί να φάνε χέλια, σε πολλά μέρη του κόσμου αυτά θεωρούνται διαλεχτό φαγητό. Θα θέλατε να δοκιμάσετε χέλι; Το Ξύπνα! ρώτησε έναν αρχιμάγειρα στη Βόρεια Ιρλανδία πώς μαγειρεύεται αυτό το ψάρι. Ακολουθούν δύο από τις προτάσεις του:

Χέλι της Κατσαρόλας: Θα χρειαστείτε δυο χέλια μετρίου μεγέθους, μήκους περίπου 50 εκατοστών. Πρέπει να αφαιρεθεί το δέρμα, να ξεκοκαλιστούν και να κοπούν σε κομμάτια των πέντε εκατοστών. Θα χρειαστείτε επίσης τέσσερις κουταλιές της σούπας ελαιόλαδο· αρκετές λιωμένες σκελίδες σκόρδου· ένα ματσάκι με διάφορα αρωματικά βότανα· το χυμό ενός πορτοκαλιού· λίγη τριμμένη φλούδα από πορτοκάλι· ελάχιστο κόκκινο πιπέρι τσίλι· ελάχιστο αλάτι· εννιά κουταλιές της σούπας κόκκινο κρασί.

Βάζετε το ελαιόλαδο σε πήλινη κατσαρόλα ή τηγάνι με χοντρό πάτο που να είναι αρκετά μεγάλο ώστε να χωράει όλα τα υλικά. Προσθέτετε το λιωμένο σκόρδο, το ματσάκι με τα αρωματικά βότανα, το χυμό και τη φλούδα του πορτοκαλιού και το κόκκινο πιπέρι τσίλι. Αλατίζετε τα κομμάτια του χελιού και τα βάζετε στην κατσαρόλα. Τα περιχύνετε με το κρασί και προσθέτετε αρκετό νερό ώσπου να σκεπαστούν τα χέλια. Τα μαγειρεύετε με το σκεύος ξεσκέπαστο σε μέτρια θερμοκρασία επί 30 λεπτά περίπου μέχρι να ψηθεί το χέλι. Σερβίρετε σε ζεστά πιάτα.

Πηκτή από Χέλια: Βάζετε τουλάχιστον ένα φλιτζάνι ψιλοκομμένα χέλια, από τα οποία έχει αφαιρεθεί το δέρμα και είναι ξεκοκαλισμένα, μέσα σε μια μικρή κατσαρόλα. Προσθέτετε ένα ψιλοκομμένο κρεμμύδι, ένα καρότο, ένα κλωνάρι σέλινο, ένα δαφνόφυλλο, λίγο μαϊντανό, αλάτι και πιπέρι, και αρκετό νερό, λευκό κρασί ή μηλόκρασο για να καλύψετε τα υλικά. Το αφήνετε να πάρει βράση σε χαμηλή φωτιά, και το σιγοβράζετε σε σκεπασμένη κατσαρόλα επί μια ώρα περίπου. Βάζετε τα κομμάτια του μαγειρεμένου χελιού σε ένα δοχείο. Βράζετε τα υλικά που έχουν απομείνει μέχρι να εξατμιστεί περίπου το ένα τέταρτο του υγρού, και στη συνέχεια σουρώνετε το υγρό πάνω στα κομμάτια του χελιού. Πετάτε τα λαχανικά και τα βότανα. Βάζετε στο ψυγείο τα κομμάτια του χελιού και το υγρό για να δημιουργηθεί η πηκτή. Τρώγεται με χυμό λεμονιού και αλειμμένο σε βουτυρωμένη φρυγανιά, όπως το πατέ.

Ξέρατε Ότι . . . ;

• Το ώριμο θηλυκό ευρωπαϊκό χέλι φτάνει σε μήκος περίπου το 1 μέτρο, αλλά το μέγεθος του αρσενικού είναι μόνο το μισό.
• Μερικά ώριμα χέλια που ζουν σε μικρές και μεγάλες ηπειρωτικές λίμνες δεν μεταναστεύουν ποτέ.
• Μπορεί να ζήσουν σε τέτοια μέρη 50 ή και περισσότερα χρόνια.
• Τα χέλια μπορούν να ζήσουν 48 ώρες έξω από το νερό.
• Το γηραιότερο χέλι που έχει καταγραφεί ήταν ένα θηλυκό που ονομαζόταν Πούτε. Πέθανε το 1948 σε ένα ενυδρείο σε ηλικία 85 και πλέον ετών.
• Τα χέλια έχουν ιδιαίτερα ισχυρή όσφρηση, η οποία είναι τουλάχιστον τόσο ευαίσθητη όσο του σκύλου.

*** g93 22/10 σ. 17-19 Εξερευνώντας τα Μυστικά του Χελιού ***