Θεόφιλου Χατζιμιχαήλ (1868 ή 1873-1934) – Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών, 1930

Ο παραπάνω πίνακας του Θεόφιλου “Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών” απεικονίζει μία κοπέλλα καθισμένη σε παγκάκι που κρατά ένα μουσικό όργανο στα χέρια της (πιθανότατα ένα μαντολίνο). Η κοπέλλα βρίσκεται σε κήπο όπου διακρίνονται δέντρα αλλά και διακοσμητικές γλάστρες. Το πρόσωπο της νεαρής κοπέλλας φέρει επιρροές από τα πορτραίτα Φαγιούμ ενώ συνδυάζει στοιχεία του αρχαιοελληνικού παρελθόντος (το δέντρο της ζωής) αλλά και της λαϊκής παράδοσης (το παγώνι). Η μορφή της κοπέλλας δεν αποδίδεται ρεαλιστικά αφού ο κορμός της είναι αρκετά μεγαλύτερος σε σχέση με το μέγεθος των ποδιών της, σύνηθες χαρακτηριστικό των έργων λαϊκής τέχνης όπως είναι επίσης η έλλειψη βάθους και η επιπεδότητα των στοιχείων που απαρτίζουν την σύνθεση.

Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών ήταν υπαρκτό πρόσωπο που έζησε στην Αθήνα κατά τον δέκατο έννατο αιώνα και το όνομά της συνδέθηκε με την “νήσο” του Ιλισσού, το Βατραχονήσι. Θα μου πείτε νησί στην καρδιά της Αθήνας και μάλιστα Βατραχονήσι? Ε λοιπον ναι! Ας μη ξεχνάμε πως η Αθήνα εκείνα τα χρόνια ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι γνωρίζουμε σήμερα.

Το Βατραχονήσι λοιπόν ήταν μία από τις πρώτες συνοικίες των Αθηνών που άρχισαν να σχηματίζονται γύρω από τον Αρδηττό και το Παναθηναϊκό στάδιο. Η συνοικία αυτή βρισκόταν σκαρφαλωμένη στα σκαλοπάτια του ναού του Αγίου Σπυρίδωνος στην είσοδο του Παγκρατίου μόλις περάσουμε το Παναθηναϊκό Στάδιο και στρίψουμε για να μπούμε στο Παγκράτι.

Απόσπασμα τοπογραφικού χάρτη της περιοχής του Υμηττού, που εκπονήθηκε το 1905 από τη Σχολή Υπαξιωματικών (Πηγή : Αρχείο Ιωάννη Μαζαράκη-Αινιάν)

Φωτογραφία τραβηγμένη το 1900 από τη μεριά της Πλάκας. Διακρίνεται κάτω αριστερά η πύλη του Αδριανού, ενώ στο κέντρο της φωτογραφίας φαίνεται ο λόφος του
Αρδηττού και το “Βατραχονήσι”, με τον Υμηττό στο βάθος. (Πηγή :http://www.iranon.gr)/)

Εκείνα τα χρόνια η Αθήνα ήταν πλούσια σε τρεχούμενα νερά τα οποία κατέβαιναν από τον Υμηττό και έβρισκαν διάφορες διεξόδους μέσα από ποταμούς οι οποίοι συνόδευαν τους χειμάρρους μέχρι το Φάληρο από όπου χύνονταν στην θάλασσα. Ανάμεσα στις στήλες του Ολυμπίου Διος και της ανηφοριάς που οδηγεί στο πρώτο νεκροταφείο, εκεί που σήμερα βλέπουμε παντού άσφαλτο, τα παλαιότερα χρόνια ο τόπος ήταν γεμάτος από τρεχούμενα νερά που σχημάτιζαν αφρούς αφού από εκεί πέρναγε ο Ιλισσός.

Το Βατραχονήσι το ονόμασαν έτσι οι περίοικοι αφού στα νερά του Ιλισσού κάθε μέρα πλατσούριζαν αναρίθμητα βατράχια και ζάλιζαν τους περαστικούς με την φλυαρία τους :

Βρεκεκέξ κοάξ κοάξ!!!!

Ο Ιλισσός μάλιστα στο ύψος του Βατραχονησιού αποτελούσε και διαχωριστικό παράγοντα ανάμεσα στους ευγενείς και στη λαϊκή τάξη. Κάποτε υπήρχε μια γέφυρα που χώριζε τις δύο όχθες του Ιλισσού : Από τη μια όχθη βρίσκονταν συγκεντρωμένα το παλάτι και οι κατοικίες των ευγενών ενώ από την άλλη όχθη όπου βρισκόταν η συνοικία Βατραχονήσι στην περιοχή κάτω από τη γέφυρα (στις πλαγιές της κοίτης του Ιλισσού) έβρισκε κανείς σκαρφαλωμένα γραφικά λαϊκά σπιτάκια με αυλή περιτρυγυρισμένη από έναν μαντρότοιχο. Επειδή τότε στην Αθήνα δεν υπήρχε κεντρικό δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης η μπουγάδα των περιοίκων γινόταν μέσα στην κοίτη του Ιλισσού που ήταν αρκετά πλατειά και αρκετά βαθειά, ενώ στο ίδιο μέρος πλένονταν και τα μικρά παιδιά! Μάλιστα λέγεται πως το 1868 είχε πνιγεί εκεί ένα 10χρονο παιδί. Οι γυναίκες έπλεναν τα ρούχα και τα άσπριζαν χτυπώντας τα με τον κόπανο. Επίσης από εκεί κουβαλούσαν νερό με κανάτια στα σπίτια τους για την υπόλοιπη λάτρα του σπιτιού.Ερείπια της γέφυρας του Iλισσού που κατεδαφίστηκε οριστικά το 1860.

Στο βάθος διακρίνεται το Παναθηναϊκό Στάδιο πριν από την αναμαρμάρωσή του (Stademann)

Εκεί λοιπόν σύχναζε και η Αντριάνα μια νεαρή κοπέλλα ξακουστή για την ομορφιά αλλά και την νοικοκυροσύνη της. Την είχαν λέει ψυχοκόρη σε κάποιο αρχοντικό (μερικοί λένε πως το αρχοντικό βρισκόταν στην Πλάκα). Κουβαλούσε νερό για την πλύση από το Βατραχονήσι αλλά πολλοί νεαροί θαμπωμένοι από την νοικοκυροσύνη και την ομορφιά της προσφέρονταν να της κουβαλούν το νερό από το Βατραχονήσι. Μάλιστα μια μέρα ένας νεαρός κάτοικος του Βατραχονησιού της τραγούδησε ένα τραγούδι το οποίο για πρώτη φορά βρέθηκε καταγεγραμμένο σε φυλλάδια του 1860 ενώ ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 1910 στην Κωνσταντινούπολη με τους παρακάτω στίχους :

«Αντριάνα»
“Πάρε με Ανδριάνα μου να σε βοηθώ στην πλύση
και να σου κουβαλώ νερό απ’ το Βατραχονήσι
Ανδριάνα μου γλυκιά απ’ το Βατραχονήσι
Γιατί να βασανίζεσαι ασπριδερή μου χήνα
με λίγδες και με κάρβουνα μέσα εις την κουζίνα ?
Ακούω τα πιάτα που βροντούν όταν τα θερμοπλένεις
κι εγώ νομίζω πως σιγά τη σκάλα κατεβαίνεις.
Δεν είναι κρίμα κι άδικο σε νια χαριτωμένη
στο μαγερειό ξυπόλυτη το ντεντζερέ να πλένει?”

Ο νεαρός που ύμνησε την Αντριάνα θα πρέπει να ήταν πολύ ερωτευμένος, όμως εκείνη προτίμησε να πάρει για άντρα κάποιον ευγενή από την απέναντι όχθη και όχι από την όχθη του Βατραχονησιού (την λαϊκή συνοικία) . Ετσι η Αντριάνα απόκτησε τιμές κυρίας και κατάφερε να ξεφύγει από την προηγούμενη μίζερη ζωή της. Σύμφωνα με τις κακές γλώσσες η Αντριάνα όντας ζωηρούλα ήξερε να εκμεταλλεύεται τα προσόντα της. Λένε λοιπόν πως ανέπτυξε στενές φιλίες με υπουργούς αλλά στο τέλος βρήκε τραγική κατάληξη : Εγινε ερωμένη ενός πασά από την Αίγυπτο ο οποίος επειδή υποπτευόταν πως δεν του ήταν πιστή, τυφλωμένος από τη ζήλεια του την παραμόρφωσε.

Χάρη στην δυναμική του λαϊκού πολιτισμού η ωραία Αδριάνα των Αθηνών από το Βατραχονήσι έγινε πίνακας από τον Θεόφιλο, αυτοσχέδιο τραγούδι από έναν ερωτευμένο νεαρό που το τραγούδι του μεταφέρθηκε από στόμα σε στόμα από τον λαό της Αθήνας για να καταλήξει να ηχογραφηθεί τελικά στην Κωνσταντινούπολη και να φτάσει μέχρι τις μέρες μας……