Δεν θέλουμε να σας σοκάρουμε, αλλά κάποιος πρέπει επιτέλους να το πει: Σε αντίθεση με ό,τι μοιάζουμε να πιστεύουμε οι περισσότεροι κάτοικοί της, η Αθήνα δεν πέρασε από την εποχή του Σωκράτη απευθείας σε εκείνη του Όθωνα. Δεν ήταν μια μικρή κι ασήμαντη επαρχία που έπαψε να υπάρχει όταν έπεσε η Πόλη. Δεν την εγκατέλειψαν μαζικά οι κάτοικοί της το 1458 άμα τη εμφανίσει του Μωάμεθ του Πορθητή, πέντε μόλις χρόνια από την πτώση της Κωνσταντινούπολης, ούτε απέμειναν εδώ μόνο οι βοεβόδες (διοικητές) της παρέα με τον λόρδο Έλγιν στην Ακρόπολη.

Απλώς, τις περισσότερες φορές, την ανατολίτικη περίοδο της αθηναϊκής Ιστορίας επιμένουμε να την αγνοούμε –για διάφορους ιστορικοθρησκευτικούς λόγους, που δεν είναι του παρόντος. Κι ας είναι τα απομεινάρια της καθημερινά μπροστά μας, κι ας έχουν αξιοσημείωτα γοητευτικές ιστορίες να διηγηθούν. Τις καλύπτουν οι σκόνες της προκατάληψης, μαζί με εκείνες του χρόνου. Μέχρι να τύχει να κοντοσταθείς έξω από το χαμάμ, ή μπροστά σε ένα τριπλοκλειδωμένο τζαμί, και να αναρωτηθείς: Πώς να ήταν άραγε η Αθήνα το 1700;

Η οθωμανική Αθήνα σε 8 στάσεις

«Επτά χιλιάδες συνολικά είναι τα σπίτια της Αθήνας. Όλα κεραμοσκέπαστα, και πολύ στέρεες πέτρινες κατασκευές. Εδώ δεν πρόκειται να δεις ξύλινο σπίτι ή χτισμένο με τούβλα και λάσπη. Όλα τα οικοδομήματα είναι τέλειες λιθοδομές» γράφει το 1667 ο τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί.

Το Αρχοντικό Λογοθέτη: Στο 14Β της οδού Άρεως, στην Πλάκα, σώζονται η πύλη, η βρύση και ένα μικρό τμήμα της αυλής ενός κάποτε μεγαλοπρεπούς αρχοντικού, κτισμένου τον 17ο αιώνα. Ήταν το αρχοντικό του βρετανού πρόξενου Λογοθέτη και της οικογένειάς του, που φιλοξένησαν τον Τόμας Έλγιν όταν εκείνος επισκέφθηκε την Αθήνα. Εδώ πέρασαν τις τελευταίες τους νύχτες στην Αθήνα τα γλυπτά του Παρθενώνα, μέχρι να συσκευαστούν για να σταλθούν στη Βρετανία.

Το Αρχοντικό Μπενιζέλου: Στο 96 της Αδριανού, βρίσκεται ένα από τα ελάχιστα δείγματα οθωμανικής αρχιτεκτονικής στην Αθήνα –και ταυτόχρονα ένα από τα παλαιότερα κτίρια της πόλης. Την εποχή του (πιθανότατα στα μέσα του 18ου αιώνα) μαρτυρούν το χαγιάτι, η εσωτερική αυλή με την κρήνη και τα βοηθητικά κτίρια όπως το ελαιοτριβείο γύρω του. Ανήκε στην οικογένεια των Μπενιζέλων-Παλαιολόγων, από την οποία καταγόταν η Αγία Φιλοθέη, που έζησε από το 1522 έως το 1589. Το αρχοντικό πρόκειται σύντομα να γίνει μουσείο.

Το Τζαμί Τσισδαράκη: Τα τζαμιά της Αθήνας ήταν συνολικά εννέα –δύο από αυτά γλίτωσαν την κατεδαφιστική μανία, κι αυτά χωρίς τους μιναρέδες τους. Το Τζαμί Τσισδαράκη ή Τζισταράκη ή Τζαμί του Κάτω Παζαριού, είναι αυτό που στολίζει την Πλατεία στο Μοναστηράκι. Κτίστηκε το 1759 από τον καθόλου συμπαθή βοεβόδα της Αθήνας Μουσταφά Αγά Τζισταράκη, ο οποίος του «κληρονόμησε» και το όνομά του. Καθαιρέθηκε λίγο αργότερα από το αξίωμά του, γιατί κατάφερε να εξοργήσει τον Σουλτάνο γκρεμίζοντας έναν κίονα του ναού του Ολυμπίου Διός για να τον χρησιμοποιήσει ως οικοδομικό υλικό στην κατασκευή του τζαμιού του. Παραβίασε, έτσι, το σουλτανικό φιρμάνι που απαγόρευε οποιαδήποτε παρέμβαση στα αρχαία μνημεία της Αθήνας, και έφερε και την πανούκλα στην πόλη –ήταν άλλωστε γνωστό τοις πάσι εκείνη την εποχή ότι οποιαδήποτε μετακίνηση ή καταστροφή αρχαίου μνημείου απελευθέρωνε συμφορές από τα βάθη της γης. Αφού χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή, στρατώνας και αποθήκη στα μετεπαναστατικά χρόνια, το τζαμί σήμερα στεγάζει ένα από τα παραρτήματα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.

Το Φετιχιέ Τζαμί: Το παλαιότερο, μεγαλύτερο και σημαντικότερο τζαμί της οθωμανικής Αθήνας κτίστηκε το 1458. Γνωστό και ως Τζαμί του Σταροπάζαρου ή Τζαμί του Πορθητή (όπως είναι η μετάφραση του ονόματός του) μετατράπηκε σε καθολική εκκλησία του Αγίου Διονυσίου το 1687 από τους Ενετούς, και χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας, σιταποθήκη και αποθήκη αρχαιοτήτων μετά την απελευθέρωση της πόλης. Δεν είναι επισκέψιμο, καθότι δεν συντηρήθηκε ποτέ, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει προβλήματα στατικότητας.

Το Χαμάμ: Αλλιώς γνωστό και ως Λουτρό των Αέρηδων, το Χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη χρονολογείται από τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στην Αθήνα και είναι το μοναδικό από τα χαμάμ της πόλης που σώζεται ως σήμερα. Στην αρχική του φάση εξυπηρετούσε σε διαφορετικές ώρες άνδρες και γυναίκες, ενώ γύρω στο 1870 ανακαινίστηκε, έγινε διπλό (με ξεχωριστές εγκαταστάσεις για άνδρες και γυναίκες) και απέκτησε τη σημερινή του νεοκλασική πρόσοψη. Σήμερα φιλοξενεί την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα διαδραστική έκθεση του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, που μας ξεναγεί στους χώρους και τις τελετουργίες του παραδοσιακού χαμάμ.

Ο Μεντρεσές: Δυο βήματα από το Χαμάμ, στη γωνία των οδών Αιόλου και Πελοπίδα, η θεολογική, φιλολογική και φιλοσοφική σχολή των μουσουλμάνων της Αθήνας ιδρύθηκε το 1721. Το σημερινό κτίριο είναι η ανακατασκευή του, που έγινε σε σχέδια του Κρίστιαν Χάνσεν (της αθηναϊκής τριλογίας). Μετά την επανάσταση, ο Μεντρεσές χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή –ένοικος της οποίας υπήρξε μεταξύ άλλων και ο στρατηγός Μακρυγιάννης, που είχε καταδικαστεί για συνωμοσία κατά του Όθωνα.

Ο Πύργος του Τσωρτς: Στη γωνία των οδών Σχολείου και Επιχάρμου, το χαρακτηριστικό τριώροφο πυργόσπιτο με την οχύρωση που το ξεχωρίζει από όλα τα κτίρια της Πλάκας, είναι ένα από τα ελάχιστα οθωμανικά κτίρια που επιβίωσαν μέχρι σήμερα. Κτισμένο τον 18ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε ως φυλάκιο από τους Οθωμανούς, πριν πωληθεί στον βρετανό ιστορικό και φιλέλληνα Τζορτζ Φίνλεϋ το 1835.

Το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης: Κι όμως, το διώροφο της Θουκυδίδου 13 που στεγάζει σήμερα το ΜΙΕΤ είναι κι αυτό «παιδί» της οθωμανικής Αθήνας. Πετρόχτιστο και με εσωτερική αυλή, στέγασε την δεκαετία του 1830 το πρώτο ξενοδοχείο της πόλης, την «Ευρώπη», και εν συνεχεία έγινε Γυμνάσιο, Φρουραρχείο, Κακουργοδικείο και καταφύγιο για τους πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής.

6 μικρές (αλλά γοητευτικές) γνώσεις για την οθωμανική Αθήνα

– 4 τάξεις είχε η αθηναϊκή κοινωνία της οθωμανικής περιόδου: Τους άρχοντες (κυρίως γαιοκτήμονες αλλά και ιδιοκτήτες εργαστηρίων) που ανήκαν σε 12-14 οικογένειες, τους νοικοκυραίους, τους παζαρίτες και τους ξωτάρηδες.

– Οι παζαρίτες ήταν έμποροι και βιοτέχνες, χωρισμένοι σε συντεχνίες, καθεμιά εκ των οποίων είχε τη δική της ιδιωματική γλώσσα και τον δικό της προστάτη άγιο. Οι πιο πλούσιοι έμεναν, όπως και οι νοικοκυραίοι, στου Ψυρρή.

– 8 συνολικά πλατώματα, ή συνοικίες, είχε τότε η Αθήνα: Την Πλάκα, του Ψυρρή, τους Κολύμπους στο Θησείο, τη Σωτείρα Κοττάκη γύρω από τη σημερινή ρώσικη εκκλησία, τη Μονοκαλούφτη γύρω από το τζαμί της Μπέινας κοντά στη σημερινή οδό Ναυάρχου Νικοδήμου, τη Ρούμπη γύρω από την Καπνικαρέα, τη Βορηά γύρω από τη Χρυσοσπηλιώτισσα και τη Γερλάδα στους πρόποδες της Ακρόπολης.

– Στα Αναφιώτικα, που τότε λέγονταν Μαύρες Πέτρες (και δεν έμοιαζαν καθόλου με αυτά που ξέρουμε σήμερα ως Αναφιώτικα) κατοικούσαν σκλάβοι από την Αφρική. Ναι, υπήρχαν τότε σκλάβοι από την Αφρική στην Αθήνα.

– 15 ή και περισσότερες μαρμάρινες κρήνες έφτιαξαν οι Οθωμανοί στην Αθήνα. Μετά την Επανάσταση δεν έμεινε παρά μόνο μία, που επιβιώνει μέχρι σήμερα μέσα στον Βοτανικό Κήπο (συγκεκριμένα, έξω από το Κτίριο Κριμπά της Γεωπονικής Σχολής). «Έπρεπε να έχει μεγάλη δύναμη αναισθησίας και απονιάς ένας άνθρωπος για να καταστρέψει μια παλαιά βρύση» έγραψε σχετικά, στις αρχές του 20ου αιώνα, ο λογοτέχνης Δημήτρης Καμπούρογλου.

– 300 περίπου άνδρες της τουρκικής φρουράς, οι ονομαζόμενοι Καστριώτες, έμεναν με τις οικογένειές τους μέσα στην Ακρόπολη, όπου δεν επιτρεπόταν η είσοδος σε χριστιανούς.

(*) Ιστορικές πληροφορίες από το βιβλίο “Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία” των Θανάση Γιοχάλα, Τόνιας Καφετζάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012

http://www.in2life.gr