Ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος ήταν αρχαίος Έλληνας αρχιτέκτονας, πολεοδόμος, φυσικός, μαθηματικός, μετεωρολόγος και φιλόσοφος, θεωρούμενος και ως ο «πατέρας της πολεοδομίας». Ο Ιππόδαμος, έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ., στην ακμή δηλαδή της κλασσικής εποχής. Εκπόνησε σχέδια ελληνικών αποικιών που είχαν τάξη και κανονικότητα, σε αντίθεση με τον συγκεχυμένο τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονταν οι πόλεις μέχρι εκείνη την εποχή, ακόμα και η Αθήνα. Θεωρείται επίσης ο εισηγητής της ιδέας ότι ένα σχέδιο πόλεως μπορεί να ενσωματώνει μια λογική κοινωνική διάταξη.

Τον Ιππόδαμο αναφέρουν στα έργα τους οι Αριστοτέλης, Στοβαίος, Στράβων, Ησύχιος, Φώτιος και Θεανώ. Οι Φώτιος και ο Ησύχιος τον μνημονεύουν ως μετεωρολόγο. Η Θεανώ η Θουρία του αφιέρωσε το βιβλίο της «Περί Αρετής». Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (στα Πολιτικά), ο Ιππόδαμος ήταν ο πρωτοπόρος της πολεοδομίας και σχεδίασε μία «ιδανική πόλη» για 10.000 πολίτες διαιρεμένους σε τρεις τάξεις (στρατιώτες, τεχνίτες και αγρότες), με τη γη χωρισμένη επίσης σε τρεις κατηγορίες (ιερή, δημόσια και ιδιωτική). Κατά τον Αριστοτέλη επίσης του άρεσε να τραβάει την προσοχή: «Ορισμένοι τον θεωρούσαν υπερβολικό, με τα μακριά μαλλιά του, τον ακριβό του στολισμό και την ίδια φθηνή και ζεστή ενδυμασία που φορούσε χειμώνα-καλοκαίρι».

Ο Ιππόδαμος σχεδίασε για λογαριασμό του Περικλέους το επίνειο του Πειραιώς στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. (το 460 π.Χ.) και η οποία πολεοδομική μελέτη απετέλεσε πρότυπο για όλες τις πόλεις της κλασικής εποχής. Επίσης, όταν οι Αθηναίοι ίδρυσαν την αποικία Θούριοι στη Μεγάλη Ελλάδα το 443 π.Χ., συνόδευσε την αποστολή ως αρχιτέκτονας, μολονότι δεν ήταν στην πραγματικότητα αρχιτέκτονας με την έννοια του σχεδιαστή κτηρίων. Του αποδίδεται ακόμα (408 π.Χ.) η νέα Πόλη της Ρόδου, ωστόσο, καθώς γνωρίζουμε ότι είχε ασχοληθεί το 479 π.Χ. με την ανακατασκευή της γενέτειράς του Μιλήτου, θα πρέπει να ήταν υπέργηρος στην περίπτωση της Ρόδου, εβδομήντα χρόνια αργότερα.

Το «διαμαντένιο πλέγμα» που επινόησε ήταν μια σειρά από ευρείες και ευθείες οδούς που τέμνονταν σε γωνίες 45 και 135 μοιρών. Η Μίλητος μας παρέχει το αρχετυπικό ιπποδάμειο σχέδιο, βάσει του οποίου ξαναχτίστηκε το 479 π.Χ.. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του σχεδίου είναι η εκτεταμένη κεντρική περιοχή, που με μακροχρόνια πρόβλεψη, κρατήθηκε ελεύθερη για να αναπτυχθεί ως δημόσιο κέντρο, η γνωστή «αγορά». Γύρω από αυτή την κεντρική περιοχή αναπτύσσονταν τα οικοδομικά τετράγωνα των περιοχών κατοικίας, οργανωμένα σε ένα ορθογώνιο δίκτυο δρόμων, χωρίς να λαμβάνεται ιδιαίτερα υπόψη το τοπογραφικό ανάγλυφο.

Από τον Ιππόδαμο προήλθε και η πρώτη εισήγηση για την έννοια του διπλώματος ευρεσιτεχνίας: πρότεινε ότι η κοινωνία θα έπρεπε να ανταμείβει τους ανθρώπους που δημιουργούσαν πράγματα χρήσιμα για αυτή. Ο Αριστοτέλης επέκρινε την πρακτική και χρησιμοθηρική προσέγγιση του Ιπποδάμου και υπέδειξε ότι με την ανταμοιβή των ανθρώπων για να κάνουν καλό, τα άτομα θα το κάνουν για δικό τους όφελος πρώτιστα και όχι τόσο για την ωφέλεια της πολιτείας.

Η ζωή του

Ο Ιππόδαμος γεννήθηκε το 498 π.Χ. στη Μίλητο και πέθανε το 408 π.Χ. και ήταν γιος του Ευρυφώντος. Σπούδασε αρχιτεκτονική και αστρονομία. Ειναι ο πρώτος που συνέλαβε «την πόλεων διαίρεσιν», δηλαδή την αναγκαιοτητα πολεοδομικού σχεδίου. Αναφέρεται συχνά ως δημιουργός του διάσημου σχεδίου της Μιλήτου. Ωστόσο, είναι πιθανό να παρακολούθησε απλώς τα έργα και ίσως εργάστηκε σε αυτά ως μαθητευόμενος αρχιτέκτων το 479 π.Χ. που ξανακτίσθηκε η Μίλητος.

Το 460 π.Χ., όταν είχε ήδη γίνει γνωστός, ο Περικλής του ανέθεσε την εκπόνηση της πολεοδομικής μελέτης του Πειραιά και την επίβλεψη της κατασκευής. Το 444 π.Χ ακολούθησε την αποστολή αποικισμού των Θουρίων στη Κάτω Ιταλία και εκπόνησε τη ρυμοτομική μελέτη της πόλης. Στη συνέχεια έζησε επί χρόνια στην Αθήνα.

Το έργο του

Στο έργο του Ιππόδαμου περιλαμβάνονται η «Ιπποδάμειος μελέτη Πειραιώς», η «Ιπποδάμειος Αγορά Πειραιώς», η «Ρυμοτομική Μελέτη των Θουρίων», η «Ιπποδάμειος μελέτη Ρόδου» και η «Ιπποδάμεια ιδανική πόλη», καθώς και τα συγγράμματα Περί Πολιτείας και Περι ευδαιμονίας των οποίων μόνο μερικά αποσπάσματα σώζωνται στο έργο του Στοβαίου. Η «Πολεοδομική Μελέτη Πειραιώς» (451 π.Χ.) αποτέλεσε πρότυπο για όλες τις πόλεις της κλασικής εποχής. Κατασκευάστηκαν «γειτονιές», μικρές ομάδες σπιτιών σε οικόπεδα των 240 τ.μ. για κάθε σπίτι. Τα σπίτια έγιναν σε σειρά με μεσοτοιχία και προσανατολισμό προς νότο. Όπως έδειξαν οι ανασκαφές, ήταν κατοικίες για τους ελεύθερους πολίτες. Κάθε σπίτι ήταν διώροφη μονοκατοικία με καθημερινό, κουζίνα, ξενώνα και αυλή.

Η πόλη ανακαλύφθηκε το 2001. Το ακριβές σχέδιο της πόλης δεν είναι γνωστό, καθώς την ισοπέδωσε ο Σύλλας, ενώ η κατασκευή του σύγχρονου λιμανιού κατέστρεψε ή έθαψε ότι είχε απομείνει. Σώζεται η περιγραφή του Αριστοτέλη: «’’Ιππόδαμος εύρε την των πόλεων διαίρεσιν και τον Πειραιά κατέτεμε’’», καθώς και παρατηρήσεις του 19ου αιώνα. Η πόλη περιείχε επίσης προηγμένες για την εποχή δεξαμενές υδάτων, που η κατασκευή τους στηρίζεται στον μαθηματικό τύπο αχ² + βχ + γ = 0, (είχαν τη μορφή «παραβολοειδούς εκ περιστροφής», επινόηση που προϋποθέτει σοβαρές γνώσεις μαθηματικών και τεράστια εμπειρία), με φρεάτια περισυλλογής ομβρίων υδάτων καθώς και αποχετευτικών συστημάτων.

Η «Ιπποδάμειος Αγορά του Πειραιά» λεγόταν και «Αγορά των Δημοτών (Ελευθέρων)». Στην αγορά αυτή έφθαναν τα εμπορεύματα από το εξωτερικό, αφού πληρωνόταν «τέλος εκτελωνισμού» ίσο με το 1/50 της αξίας τους. Η Ιπποδάμειος Αγορά δεν σώζεται, ακόμη και η θέση της αμφισβητείται. Ανεγέρθηκε στο κέντρο της εσωτερικής πόλης, παρόλο που υπήρχε άλλη κοντά στο λιμάνι, διότι το εσωτερικό μέρος του Πειραιά αποτελούσε ξεχωριστό τμήμα από το λιμάνι. Η Ιπποδάμειος προοριζόταν για τους κατοίκους της Ζέας και της Μουνιχίας και είχε οικογενειακό χαρακτήρα. Δεδομένου ότι εκεί σύχναζαν για την αγορά τροφίμων και γυναίκες, δινόταν προσοχή, ώστε να μην προσεγγίζουν σε αυτήν ακαθόριστης προέλευσης ξένοι. Με τον διαχωρισμό αυτό των αγορών επιτυγχανόταν η απόλυτη ελευθερία κινήσεων των ξένων στην καθαρά λιμενική περιοχή, όπου συγκεντρώνονταν κόσμος υπόπτων ξένων και ελεύθερων γυναικών, ενώ το άλλο μέρος της πόλης, το καθαρό αστικό, διατηρούσε τα έθιμα και τις ελευθερίες του, χωρίς τον κίνδυνο της «διαφθοράς των νέων» από την επαφή με «τυχοδιωκτικά στοιχεία» της λιμενικής πόλης. Η Ιπποδάμειος Αγορά χρησιμοποιούνταν επίσης για τη συγκέντρωση των κατοίκων σε περίπτωση εξωτερικού κινδύνου. Ήταν ακόμη η καταλληλότερη θέση για την γνωστοποίηση δημοτικών αποφάσεων, για την αντιμετώπιση ασθενειών και άλλων κινδύνων.

Η Ιπποδάμειος φαίνεται ότι διασταυρωνόταν με μία κεντρική οδό, που έφθανε μέχρι την οπίσθια πλευρά του θεάτρου, που οικοδομήθηκε στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. και με μία άλλη οδό παρελάσεως των εκκλησιαστικών πομπών, η οποία ήταν κάθετη στην πρώτη. Η δεύτερη αυτή οδός ξεκινούσε από το μυχό του κεντρικού λιμένα, περνούσε από τον οίκο των Διονυσιαστών και κατέληγε διαμέσου της αγοράς στο ιερό της Μουνιχίας Αρτέμιδος. Επίσης στο τείχος του πολεμικού λιμανιού της Ζέας, υπήρχε πύλη προς την Ιπποδάμειο Αγορά. Η Ιπποδάμειος Αγορά περιβαλλόταν από ιδιωτικές οικίες και δημόσια οικοδομήματα, η ακριβής θέση των οποίων παραμένει άγνωστη. Υπήρχαν ιερά και βωμοί, από τα οποία γνωρίζουμε μόνο το ιερό της Εστίας, και επίσης Αγορανόμοιο, για τη ζύγιση των τροφίμων, τον έλεγχο των τιμών, τις νοθεύσεις και τις αποκρύψεις.

Η «ρυμοτομική μελέτη της πόλης των Θουρίων» στην Κάτω Ιταλία έγινε το 444 π.Χ. Η νέα πόλη κτίστηκε κοντά στη Σύβαρη, στον κόλπο του Τάραντα, που είχε καταστραφεί το 510 π.Χ. Ο Ησύχιος αναφέρει: «…. διελόμενος την πόλιν κατά μεν το μήκος εις πλατείας τέσσαρας, κατά δε το πλάτος εις τρεις». Η «πολεοδομική μελέτη της Ρόδου» έγινε το 408 π.Χ.

Αν και δεν ασχολήθηκε με την πολιτική, ο Ιππόδαμος μελέτησε τα πολιτειακά προβλήματα. Του αποδίδονται τα συγγράμματα: «Περί Πολιτείας» και «Περί Ευδαιμονίας». Και από τα δύο σώζονται αποσπάσματα στο έργο του Στοβαίου. Το έργο του «Πυθαγορίζουσαι Θεωρίαι» σχολίασε και κατέκρινε, με το επιχείρημα ότι είναι ουτοπικό, ο Αριστοτέλης. Ο τίτλος του έργου ενισχύει την άποψη των πυθαγορείων, ότι ο Ιππόδαμος ήταν οπαδός τους.

Το «Ιπποδάμειο Σύστημα»

Τα πρώτα ορθογωνικά σχέδια πόλεων χρονολογούνται από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ., στους οικισμούς της Ινδίας, της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας. Ωστόσο ο κάναβος ως ουσιαστικό εργαλείο οργάνωσης μιας νέας πόλης αποκρυσταλλώθηκε με τον πιο ολοκληρωμένο τρόπο στις πόλεις των ακτών της Ιωνίας μεταξύ του 7ου και 5ου αιώνα π.Χ.

Το σύστημα ρυμοτομίας του Ιππόδαμου εφαρμόστηκε αργότερα και σε άλλες πόλεις, όπως απέδειξαν ανασκαφές στις Κασσώπη, Πριήνη, Όλυνθος Μεσσήνη και Αλεξάνδρεια. Η αγορά της Αίγειρας ειναι οργανωμένη σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα, με προσανατολισμό Β. – Ν. Το σύστημα αυτό βασιζόταν στη χάραξη παράλληλων δρόμων, που τέμνονται κάθετα, ώστε να δημιουργούνται οικοδομικά τετράγωνα και κανονικές πλατείες και ονομάστηκε Ιπποδάμειος νέμησις. Τα οικοδομικά τετράγωνα είχαν χαραχθεί με ακρίβεια και χωρίστηκαν σε οικόπεδα ίσου εμβαδού. Οι δρόμοι ήταν ευθύγραμμοι και ευρείς και οι πλατείες ευρύχωρες. Οι θέσεις των διοικητικών κτιρίων, των ναών και των κατοικιών ήταν καθορισμένες με ακρίβεια. Για να εξασφαλίσει την υγιεινή λειτουργία των πόλεων ο Ιππόδαμος σχεδίαζε την υδροδότησή τους, φρόντιζε να εφοδιάζονται με άφθονο νερό και τις προσανατόλιζε έτσι ώστε οι κατοικίες να έχουν ήλιο το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι. Πρόβλεψε κλίσεις στους δρόμους για την απομάκρυνση των νερών της βροχής. Τοποθετούσε τους ναούς και τα δημόσια κτίρια σε περίβλεπτες και οχυρές θέσεις, ώστε να εξυπηρετείται η λειτουργικότητα και να εξασφαλίζεται η άμυνά τους.

Κατ’ αναλογία, δύο χιλιετίες αργότερα, κατά την εποίκιση της Αμερικής, ο κάναβος προτιμήθηκε στα σχέδια των πόλεων των βορειοευρωπαίων αποίκων, με πιο χαρακτηριστικό την αποθέωσή του στην περίπτωση της Νέας Υόρκης.

Κοινωνικές αντιλήψεις

Κατά τον Ιππόδαμο η ιδανική πόλη πρέπει να έχει 10.000 άνδρες κατοίκους, που με τον ανάλογο αριθμό γυναικών, παιδιών, δούλων και ξένων θα φτάνει τους 50.000 κατοίκους. Μελετώντας τα προβλήματα λειτουργίας των πόλεων διαπίστωσε ότι ήσαν συνδεδεμένα με το πολιτειακό σύστημα διοίκησης. Χώρισε τους πολίτες σε τρεις τάξεις: γεωργούς, τεχνίτες και πολεμιστές. Διαίρεσε τη γη σε τρεις μορφές ιδιοκτησίας: ιερή, δημόσια και ιδιωτική: Η ιερή ιδιοκτησία είναι κρατική και προορίζεται για θρησκευτικές ανάγκες (ανέγερση ναών, ιερών κλπ). Η δημόσια είναι ιδιοκτησία που προσφέρεται για την ικανοποίηση των αναγκών των πολεμιστών και είναι και αυτή κρατική. Η τρίτη μορφή ιδιοκτησίας είναι ατομική. Ο κάθε γεωργός έχει τη δική του γη, που δεν θα έπρεπε να ξεπερνά κάποιο όριο.

Οι νόμοι οργανώνοντας σε τρεις κατηγορίες, την απροκλητη επίθεση, τη ζημία, και την ανθρωποκτονία και οι δικαστές επρόκειτο να ανταποκριθούν σε τρία θέματα, τα δημόσια θέματα, τα θέματα σχετικά με τους αλλοδαπούς, και τα θέματα σχετικά με τα ορφανά. Όλοι οι άρχοντες της πόλης θα πρέπει να είναι εκλεγμένοι. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ο Ιππόδαμος: «….πρώτος των μη πολιτευομένων επεχείρησε να είπη τι περί της αρίστης πολιτείας, διαιρέσας την μυρίανδρον τω πλήθει πόλιν εις τρία μέρη, ήτοι το περιλαμβάνον τους τεχνίτας, το τους γεωργούς και το προπολεμούν και τα όπλα έχον. Την χώραν εις την ιεράν, την δημοσίαν και την ιδίαν…». – Βικιπαίδεια