Ο Αμερικανός φωτογράφος ουκρανικής καταγωγής Ντμίτρι Κέσελ είναι κατεξοχήν γνωστός για τη σειρά φωτογραφιών από τη μάχη της Αθήνας τον Δεκέμβριο του ’44, οι οποίες δημοσιεύονταν στο περιοδικό «LIFE»∙ από εκείνες τις φωτογραφίες, μικρό μονάχα μέρος είχε δημοσιευτεί στην Ελλάδα το 1994, με αφορμή τα 50 χρόνια από τον Μεγάλο Δεκέμβρη (Dmitri Kessel, «Ελλάδα του ‘44», εκδόσεις «Άμμος»). Μία από τις ελάχιστα γνωστές φωτογραφίες του τραβήχτηκε αμέσως μετά το τέλος των μαχών, μάλλον στις 4 Ιανουαρίου 1945.

Εικόνα 1. Τμήμα της οδού Σατωβριάνδου, φωτογραφημένο από τον Κέσελ.

Λοξά απέναντι, βλέπουμε ένα όμορφο εκλεκτικιστικό κτίριο, στο 18 της Σατωβριάνδου και Ίωνος 5, το οποίο υπέστη ζημιές από βρετανικό τεθωρακισμένο και το ισόγειό του κάηκε. Σήμερα στη θέση του υπάρχει το απρόσωπο κτίριο του ΟΑΕΕ. Εκείνη την περίοδο, στέγαζε και το ξενοδοχείο «Κασταλίας», σύμφωνα με οδηγό-κατάλογο από τις αρχές του 1944.

Τα αμέσως πλαϊνά κτίρια έχουν κατεδαφιστεί σε κάποια μεταπολεμική φάση. Διατηρείται, ωστόσο, ακέραια η μεγάλη μεσοπολεμική πολυκατοικία στη συμβολή της Σατωβριάνδου 22 και Σωκράτους, η οποία φαίνεται δεξιά στο βάθος της φωτογραφίας. Στην απέναντι μεριά, δηλαδή στο 17 και στο 15, υπήρχαν και σώζονται μέχρι σήμερα δύο μικρότερες μεσοπολεμικές πολυκατοικίες, οι οποίες δεν φαίνονται στη φωτογραφία του Κέσελ. Στα δεξιά της φωτογραφίας, διακρίνεται τραυματισμένο το νεοκλασικό στο 16 της Σατωβριάνδου.

Περίπου έναν χρόνο αργότερα, δηλαδή το 1946, έρχεται στην Ελλάδα με τα βρετανικά στρατεύματα ο ζωγράφος Carel Victor Morlais Weight, 38 ετών τότε, ο οποίος είχε την ιδιότητα του «official war painter». Έχοντας περάσει από την Αυστρία και την Ιταλία, εργάστηκε και στην Ελλάδα, αφήνοντας πολύτιμα, αλλά πολύ λίγο γνωστά, ζωγραφικά τεκμήρια από την ταραγμένη περίοδο αμέσως πριν από την έναρξη του εμφύλιου, τα οποία βρίσκονται στα αρχεία του Imperial War Museum.

Χάρη σε ένα ζωγραφικό τεκμήριο του Morlais Weight, γνωρίζουμε ότι το κτίριο της Σατωβριάνδου 16 δεν γκρεμίστηκε αμέσως – παρά τις φθορές στη διάρκεια των μαχών του Δεκέμβρη. Αυτό το κτίριο ακουμπούσε, όπως βλέπουμε,  στο μέχρι σήμερα σωζόμενο, αλλά έρημο πια, ξενοδοχείο «Ελλάς» (Σατωβριάνδου 14 και 3ης Σεπτεμβρίου 5), το οποίο είχε λειτουργήσει κατά τον ύστερο Μεσοπόλεμο και επί Κατοχής ως «Βερολίνον». Με έναν μαντρότοιχο χωριζόταν από το κτίριο της Ίωνος 6 και δεν διέθετε πρόσοψη σ’ εκείνον τον δρόμο.  Σε άγνωστο μεταπολεμικό χρόνο κατεδαφίστηκε και αντικαταστάθηκε από ένα αλλόκοτο τσιμεντένιο κτίριο, εγκαταλειμμένο σήμερα κι αυτό, το οποίο εκτείνεται και στο 6-8 της οδού Ίωνος (σημ. Κοτοπούλη).

Στο ίδιο ζωγραφικό τεκμήριο, διακρίνουμε – σαν σε συνέχεια της προηγούμενης φωτογραφίας του Ντμίτρι Κέσελ – την οδό Σατωβριάνδου μέχρι την Πατησίων-στο βάθος διακρίνεται η μεσοπολεμική πολυκατοικία της οδού Πατησίων 10, η οποία εντοπίζεται και σε φωτογραφία του Κ. Παράσχου από το 1942. Μεταξύ των άλλων, διακρίνουμε το μέγαρο 3ης Σεπτεμβρίου 6 και Σατωβριάνδου 12, που σήμερα στεγάζει την ΕΥΔΑΠ, αλλά και τα νεοκλασικά στο 10, το 8 και το 6 της Σατωβριάνδου, εκ των οποίων σήμερα έχει σωθεί μόνο το δεύτερο, αλλά και την πιάτσα των ταξί που υπήρχε τότε εκεί.

Εικόνα 2. Τμήμα της Σατωβριάνδου μέχρι την Πατησίων (C. V. Morlais Weight)

Ενδιαφέρον είναι πως μια φωτογραφία Βρετανού στρατιώτη από το 1945 απαθανατίζει από την ίδια σχεδόν οπτική γωνία το τμήμα της οδού Σατωβριάνδου, που είδαμε στο ζωγραφικό τεκμήριο του Carel Victor Morlais Weight.

Τόσο η φωτογραφία όσο και το έργο του ζωγράφου πρέπει να έγιναν από μπαλκόνι εκείνης της μεσοπολεμικής πολυκατοικίας, η οποία δεν υπέστη ζημιές στις δεκεμβριανές μάχες, αλλά στην εποχή μας απέμεινε μια πληγή ανοιχτή – και ίσως ένα άλυτο ακόμα τοπογραφικό αίνιγμα, σε έναν δρόμο όπου μικρομεσαία και ανερχόμενα μεσαία στρώματα συνυπήρχαν με λαϊκά και εργατικά στοιχεία∙ αυτό το κράμα αποτυπώνεται και στην αρχιτεκτονική, αλλά και τις επαγγελματικές χρήσεις του δρόμου κατά τις δεκαετίες ’30 έως ‘50.

Εικόνα 3. Η οδός Σατωβριάνδου σε φωτογραφία Βρετανού στρατιώτη από το 1945

Ας επιστρέψουμε, όμως, πάλι στον Ντμίτρι Κέσελ: σε μια άλλη φωτογραφία του από τις αρχές Ιανουαρίου 1945, βλέπουμε το κτίριο της Σατωβριάνδου 18 από την άλλη του πρόσοψη, επί της οδού Ίωνος 5. Ακριβώς δίπλα του, στα δεξιά, Ίωνος 7, διακρίνεται με βεβαιότητα το ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ», το οποίο υπάρχει και λειτουργεί καλά ανακαινισμένο στις μέρες μας. Παρεμβάλλεται η οδός Ξούθου και η μονή αρίθμηση της Ίωνος συνεχίζει με δύο κατεδαφισμένα σήμερα κτίρια στο 9 και το 11, αντιστοίχως. Στο βάθος, φαίνεται ένα επίσης κατεδαφισμένο σήμερα σπίτι, στο 26 της Βερανζέρου, εκεί περίπου όπου σήμερα υψώνεται το ξενοδοχείο «Ηνίοχος» (σε άλλη φωτογραφία του Κέσελ από την ίδια ενότητα, αποτυπώνονται και τα πλαϊνά κτίρια προς την πλατεία Λαυρίου). Στη ζυγή αρίθμηση της Ίωνος, διακρίνεται δεξιά ένα μικρό τμήμα από το μπαλκόνι του κατεδαφισμένου σήμερα νεοκλασικού στην Ίωνος 6∙ ακολουθεί το εκλεκτικιστικό μέγαρο στο 8, που υπέστη βαριές ζημιές, ακέραιο διακρίνεται το κτίσμα της Ίωνος 10, με τα τρία παράθυρα στον όροφο, όπως και το αμέσως πλαϊνό του μέγαρο, Ίωνος 12. Όλη αυτή η περιοχή γύρω από την Ομόνοια είχε στρατηγική θέση για τη συμπίεση του ΕΛΑΣ και την κατάληψη του «Στάλινγκραντ της Αθήνας», του Μεταξουργείου, κατά την τελευταία φάση των δεκεμβριανών μαχών.

Εικόνα 4. Η οδός Ίωνος μεταξύ Σατωβριάνδου και Βερανζέρου, φωτογραφία του Ντμίτρι Κέσελ.

Χάρη σ’ αυτή τη φωτογραφία του Κέσελ, μπορούμε να αναγνωρίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα σε ένα άλλο ζωγραφικό τεκμήριο του Carel Victor Morlais Weight από το 1946 την οδό Ίωνος – και πάλι μεταξύ Σατωβριάνδου και Βερανζέρου – μολονότι η οπτική γωνία του ζωγράφου το 1946 αποκλίνει από εκείνη του φωτογράφου στις αρχές Ιανουαρίου του 1945.

Εικόνα 5. Η οδός Ίωνος μεταξύ Σατωβριάνδου και Βερανζέρου (C. V. Morlais Weight)

Καθαρά διακρίνεται εδώ η ζυγή αρίθμηση της οδού Ίωνος από τη μεσοτοιχία του 8 με το 10 μέχρι τη Βερανζέρου∙ κι εδώ, ξεχωρίζει στο βάθος το διώροφο σπίτι στο 26 της Βερανζέρου, στο οποίο έχουν αποκατασταθεί οι ζημιές: δείχνει κατοικημένο και στο υπόγειό του λειτουργεί συνεργείο με ανταλλακτικά αυτοκινήτων, όπως διαβάζουμε στην ταμπέλα και επιβεβαιώνεται από διαφημιστική καταχώρηση των αρχών του 1946. Το μέγαρο στην οδό Ίωνος 8 ρημάζει κλειστό, χωρίς να έχει αναλάβει από τις βαριές πληγές των μαχών του Δεκέμβρη. Υπό κατεδάφιση βλέπουμε, ωστόσο, το μέγαρο στην Ίωνος 12, το οποίο με βάση τη φωτογραφία του Κέσελ δεν είχε υποστεί σοβαρές ζημιές.

Επιπλέον, διαπιστώνουμε ότι το εκλεκτικιστικό κτίριο στη γωνία Ίωνος 5 και Σατωβριάνδου έχει επισκευαστεί: η ίδια γωνία που χάσκει μισογκρεμισμένη στη φωτογραφία του Κέσελ έχει διευθετηθεί εδώ σε καμπαρέ: «Τιτάνια» γράφει η ταμπέλα. Μήπως ήταν μια ευκαιριακή αλλαγή ονομασίας του καμπαρέ «Μιμόζα», το οποίο λειτουργούσε στο κτίριο και ήταν επίσης γνωστό ως «αθηναϊκή μπουάτ»; Μέχρι τώρα έχω εξακριβώσει ότι σ’ αυτό το μεγάλο και πολυχρηστικό κτίριο συστεγάζονταν το 1946 υπηρεσίες του ΤΕΒΕ (του οποίου το κτίριο ήταν ιδιοκτησία), τα λουτρά «Φοίνιξ», η γενική αντιπροσωπία των ιαματικών νερών Αιδηψού, αλλά και ο ξενώνας «Κασταλίας», ο οποίος πιθανώς να είχε σχέση με τις δύο προηγούμενες επιχειρήσεις∙ εκεί διατηρούσε την ίδια χρονιά γραφεία και ο Πετζετάκις, με αντιπροσωπεία για τα «Δάνεια ανασυγκροτήσεως σχεδίου Μάρσαλ», στην τροχιά της νέας φάσης της συσσώρευσης.

Ο Morlais Weight έχει απαθανατίσει την ατμόσφαιρα μιας γειτονιάς και μιας εποχής: ο μικρός που περιμένει με το κατοχικό «Εκτε-Μετα» έξω από το καμπαρέ «Τιτάνια», ένας λαϊκός μποέμ με τραγιάσκα κι ένα κορίτσι (grisette της Ομόνοιας;), η μαυροφορεμένη μάνα και το κοριτσάκι της, ο μικροπωλητής κι ο στρατιώτης, πληθωρικοί παπάδες, άνθρωποι του ισχνού μεροκάματου και μεσοαστοί των επαγγελματικών γραφείων της Ομόνοιας∙ τα «σεραφείμ και χερουβείμ» της μεταδεκεμβριανής τάξης στα πρόθυρα του εμφύλιου, στην «κοιλιά» της Ομόνοιας με τις κρυμμένες γωνιές, τα μυστικά περάσματα και το μεθυστικό ανακάτωμα του πλήθους.

Μποέμ, ηθοποιοί, ρεμπέτες, εργάτριες και χαρτοπαίκτες, υπάλληλοι και ιδιοκτήτες σε εχέμυθες αναζητήσεις συγκινήσεων διασταυρώνονταν κι εναλλάσσονταν σ’ εκείνους τους δρόμους: Στη Σατωβριάνδου, λειτουργούσαν από τη δεκαετία του ’30 οι μάλλον κακόφημες «Λέσχη Καλλιτεχνών» στο 21 και «Ιονική Λέσχη» στο 8. Λίγο πιο πέρα, Ομόνοιας και Γ΄ Σεπτεμβρίου, άπλωνε για κάμποσες δεκαετίες τα τραπέζια του το φημισμένο καφενείο των ηθοποιών, «Το Στέμμα». Στην οδό Ίωνος, όμως, μαρτυρείται το θρυλικό στέκι των κορυφαίων του λαϊκού και του ρεμπέτικου τραγουδιού, το «μπαρ του Μάριου», όπως ονομάστηκε από τον ιδιοκτήτη του, τον συριανό Μάριο Δαλέζιο. Πρώτης γραμμής εκπρόσωποι του λαϊκού και ρεμπέτικου τραγουδιού συναντιόντουσαν εκεί, πρόβαραν τραγούδια, κατέστρωναν προγράμματα, γλεντούσαν και τσακώνονταν μαζί με τις υπόλοιπες «φυλές» του κόσμου της Ομόνοιας.

Το «μπαρ του Μάριου» λειτούργησε από το 1946 μέχρι το 1962∙ έχουν γραφτεί αρκετά κι αξίζει να γραφτούν περισσότερα και συστηματικότερα γι’ αυτό το στέκι. Ωστόσο, υπάρχει μια αοριστία στον τοπογραφικό εντοπισμό του. Βρισκόταν στο 5 της οδού Ίωνος, όπως συχνότερα γράφεται; Ή ακόμα στο 6, όπως έχει υποστηριχτεί από άλλους; Αν επιστρέψουμε στο ζωγραφικό τεκμήριο του Morlais Weight, μάλλον θα κατορθώσουμε να δώσουμε μια απάντηση: στα δεξιά, δηλαδή στη ζυγή αρίθμηση της Ίωνος, διακρίνουμε ανάμεσα στο μέγαρο της Ίωνος 8 που ρημάζει και το μέγαρο της Ίωνος 12 που  κατεδαφίζεται, το κτίριο της Ίωνος 10, με τα τρία μονόλοβα παράθυρα στον όροφο, να απεικονίζεται σε πολύ καλή κατάσταση και με ταμπέλα καταστήματος στην πρόσοψη του ισογείου του. Σ’ αυτή την ταμπέλα, όπως έχει αποδοθεί από τον Morlais Weight, τις βιαστικές πινελιές διαδέχεται ευκρινώς η λέξη «Μάριος», αντιγραμμένη με ακρίβεια από τον ζωγράφο που δεν γνώριζε ελληνικά. Επίσης, στοιχεία της πρόσοψης από φωτογραφία με τον ιδιοκτήτη – που δημοσίευσε πριν από χρόνια ο αείμνηστος Πάνος Γεραμάνης – ταιριάζουν με την απεικονιζόμενη πρόσοψη στο ζωγραφικό τεκμήριο.

Εικόνα 6. Ο Μ. Δαλέζος μπροστά στο μπαρ του (φωτογραφία δημοσιευμένη από τον Π. Γεραμάνη).

Μήπως το πατάρι του στενόμακρου μαγαζιού βρισκόταν σε τμήμα του ορόφου με τα τρία μονόλοβα παράθυρα; Ή ήταν ξεχωριστή κατασκευή σαν προέκταση του ισογείου; Το μόνο σίγουρο είναι πως εκεί ο ιδιοκτήτης οργάνωνε περιστασιακά και βραδιές με ορχήστρα τζαζ για τους Βρετανούς και ιδίως τους Αμερικανούς στρατιώτες που τους διαδέχτηκαν, όπως και ότι σε τμήμα τουλάχιστον του ορόφου βρίσκονταν τα γραφεία μιας αντιπροσωπίας γερμανικών πετρελαιομηχανών, της ΑΜΕΡΕΛ Α.Ε., από το 1946 και μετά.

Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ πως χρωστάμε στον Morlais Weight τον τοπογραφικό εντοπισμό για το «μπαρ του Μάριου» και τη γενική άποψη του κτιρίου όπου βρισκόταν∙ και μάλιστα, από τον θεωρούμενο ως πρώτο χρόνο της λειτουργίας του: το ταραχώδες 1946. Αλλά και σε κάθε περίπτωση, οι φωτογραφίες μας βγάζουν στους δρόμους του οικείου και του ανοίκειου, για να ξαναθυμηθούμε ξεχασμένες ιστορίες και να ξαναβρούμε ίχνη, εκεί που μοιάζουν να χάθηκαν για πάντα, μέσα στην τριβή των χρόνων, των εποχών και των σωμάτων: μεταξύ Σατωβριάνδου και Βερανζέρου, στην Ομόνοια.

https://www.yabasta.gr