«ΛΕΓΕΤΑΙ ότι έχουν γραφτεί περισσότερα βιβλία για τον [Μαρτίνο Λούθηρο] παρά για οποιονδήποτε άλλον στην ιστορία, με εξαίρεση τον κύριό του, τον Ιησού Χριστό». Αυτό δήλωσε το περιοδικό Τάιμ (Time). Τα όσα είπε και έκανε ο Λούθηρος συνέβαλαν στη γέννηση της Μεταρρύθμισης—ενός θρησκευτικού κινήματος το οποίο περιγράφεται ως «η σημαντικότερη επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας». Με αυτόν τον τρόπο ο Λούθηρος βοήθησε να αλλάξει το θρησκευτικό τοπίο της Ευρώπης και να πέσει η αυλαία του Μεσαίωνα σε αυτή την ήπειρο. Έθεσε επίσης τη βάση για μια συστηματοποιημένη γραπτή γερμανική γλώσσα. Η Βιβλική μετάφρασή του παραμένει με διαφορά η δημοφιλέστερη στη γερμανική.
Τι άνθρωπος ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος; Πώς έφτασε στο σημείο να ασκήσει τέτοια επιρροή στις υποθέσεις της Ευρώπης;
Ο Λούθηρος Γίνεται Λόγιος
Ο Μαρτίνος Λούθηρος γεννήθηκε στο Άισλεμπεν της Γερμανίας το Νοέμβριο του 1483. Αν και ο πατέρας του ήταν χαλκωρύχος, κατάφερε να κερδίζει αρκετά ώστε να εξασφαλίσει καλή εκπαίδευση για τον Μαρτίνο. Το 1501, ο Μαρτίνος εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης. Στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου, διάβασε για πρώτη φορά την Αγία Γραφή. «Το βιβλίο μού έδωσε μεγάλη ευχαρίστηση», είπε, «και ήθελα κάποια μέρα να έχω την τύχη να αποκτήσω ένα τέτοιο βιβλίο».
Σε ηλικία 22 ετών, ο Λούθηρος μπήκε στο μοναστήρι των Αυγουστινιανών στην Ερφούρτη. Κατόπιν φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης, όπου και ανακηρύχτηκε διδάκτορας θεολογίας. Ο Λούθηρος θεωρούσε τον εαυτό του ανάξιο της εύνοιας του Θεού και ορισμένες φορές οδηγούνταν σε απόγνωση λόγω ένοχης συνείδησης. Ωστόσο, η μελέτη της Γραφής, η προσευχή και ο στοχασμός τον βοήθησαν να αποκτήσει καλύτερη κατανόηση για το πώς βλέπει ο Θεός τους αμαρτωλούς. Ο Λούθηροςαναγνώρισε ότι η εύνοια του Θεού δεν είναι κάτι που κερδίζεται. Απεναντίας, είναι κάτι που χορηγείται μέσω παρ’ αξία καλοσύνης σε όσους ασκούν πίστη.—Ρωμαίους 1:16·3:23, 24, 28.
Πώς έφτασε ο Λούθηρος στο συμπέρασμα ότι η νέα του κατανόηση ήταν ορθή; Ο Κουρτ Άλαντ, καθηγητής πρώιμης εκκλησιαστικής ιστορίας και έρευνας των κειμένων της Καινής Διαθήκης, έγραψε: «Ανέτρεξε νοερά σε ολόκληρη την Αγία Γραφή προκειμένου να καθορίσει κατά πόσο αυτή η νεοαποκτημένη γνώση ευσταθούσε αντιπαραβαλλόμενη με άλλες Γραφικές δηλώσεις και διαπίστωσε ότι οι πεποιθήσεις του ήταν τεκμηριωμένες από κάθε άποψη». Η δοξασία της δικαίωσης, ή σωτηρίας, μέσω πίστης και όχι μέσω έργων, ήεπιτιμίων, παρέμεινε κεντρικό σημείο των διδασκαλιών του Λούθηρου.
Αγανακτισμένος με τα Συγχωροχάρτια
Η κατανόηση του Λούθηρου για το πώς βλέπει ο Θεός τους αμαρτωλούς τον έφερε σε σύγκρουση με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Εκείνη την εποχή ήταν κοινή πεποίθηση ότι, μετά θάνατον, οι αμαρτωλοί έπρεπε να τιμωρούνται για κάποιο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, λεγόταν ότι αυτό το διάστημα μπορούσε να μικρύνει με συγχωροχάρτια που χορηγούνταν με την εξουσία του πάπα έναντι χρημάτων. Έμποροι όπως ο Γιόχαν Τέτσελ, ο οποίος ήταν εκπρόσωπος του Αρχιεπισκόπου Αλβέρτου του Μάιντς, ανέπτυξαν μια πολύ κερδοφόρα επιχείρηση πώλησης συγχωροχαρτιών στον κοινό λαό. Πολλοί θεωρούσαν τα συγχωροχάρτια ένα είδος εξασφάλισης για μελλοντικά αμαρτήματα.
Ο Λούθηρος αγανάκτησε με την πώληση συγχωροχαρτιών. Γνώριζε ότι οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να κάνουν «παζάρια» με τον Θεό. Το φθινόπωρο του 1517, έγραψε τις περίφημες 95 θέσεις του, κατηγορώντας την εκκλησία για οικονομικές, δογματικές και θρησκευτικές ατασθαλίες. Επιθυμώντας να υποκινήσει μια μεταρρύθμιση, και όχι εξέγερση, ο Λούθηρος έστειλε αντίγραφα των θέσεών του στον Αρχιεπίσκοπο Αλβέρτο του Μάιντς και σε αρκετούς λόγιους. Πολλοί ιστορικοί τοποθετούν τη γέννηση της Μεταρρύθμισης στο 1517, ή κοντά σε αυτή τη χρονολογία.
Ο Λούθηρος δεν ήταν ο μόνος που θρηνούσε για τα παραπτώματα της εκκλησίας. Εκατό χρόνια νωρίτερα, ο Τσέχος θρησκευτικός μεταρρυθμιστής Γιαν Χους είχε καταδικάσει την πώληση συγχωροχαρτιών. Ακόμη και πριν από τον Χους, ο Άγγλος Τζον Ουίκλιφ είχε επισημάνει ότι μερικές παραδόσεις της εκκλησίας δεν ήταν Γραφικές. Ο Έρασμος από το Ρότερνταμ και ο Τίντεϊλ από την Αγγλία, σύγχρονοι του Λούθηρου, υποστήριζαν ότι έπρεπε να γίνει μεταρρύθμιση. Αλλά χάρη στην εφεύρεση του πιεστηρίου με κινητά τυπογραφικά στοιχεία από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο στη Γερμανία, η φωνή του Λούθηρου ακούστηκε δυνατότερα και μακρύτερα από ό,τι οι φωνές άλλων μεταρρυθμιστών.
Το πιεστήριο του Γουτεμβέργιου στο Μάιντς λειτουργούσε ήδη από το 1455. Στις αρχές του επόμενου αιώνα, υπήρχαν πιεστήρια σε 60 γερμανικές πόλεις και σε 12 άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για πρώτη φορά στην ιστορία, το κοινό μπορούσε να ενημερώνεται γρήγορα για θέματα που το ενδιέφεραν. Πιθανώς χωρίς τη συγκατάθεση του Λούθηρου, τυπώθηκαν και διαδόθηκαν οι 95 θέσεις του. Το ζήτημα της εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης δεν αποτελούσε πλέον τοπικό θέμα. Έγινε αντικείμενο ευρείας διένεξης και ο Μαρτίνος Λούθηρος έγινε ξαφνικά ο πιο γνωστός άνθρωπος στη Γερμανία.
«Ο Ήλιος και το Φεγγάρι» Αντιδρούν
Επί αιώνες, η Ευρώπη βρισκόταν υπό τον έλεγχο δύο πανίσχυρων θεσμών: της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. «Ο αυτοκράτορας και ο πάπας πήγαιναν μαζί όπως ο ήλιος και το φεγγάρι», εξήγησε ο Χανς Λίλιε, πρώην πρόεδρος της Παγκόσμιας Λουθηρανικής Ομοσπονδίας. Ωστόσο, επικρατούσε μεγάλη αβεβαιότητα ως προς το ποιος ήταν ο ήλιος και ποιος το φεγγάρι. Στις αρχές του 16ου αιώνα, και οι δύο θεσμοί είχαν περάσει το απόγειο της δύναμής τους. Άρχισαν τότε να πνέουν άνεμοι αλλαγής.
Ο Πάπας Λέων Ι΄ αντέδρασε στις 95 θέσεις απειλώντας τον Λούθηρο με αφορισμό αν δεν ανακαλούσε. Περιφρονώντας τον, ο Λούθηρος έκαψε δημόσια την παπική βούλα που περιείχε την απειλή και δημοσίευσε και άλλα συγγράμματα τα οποία παρότρυναν τα πριγκιπάτα να μεταρρυθμίσουν την εκκλησία ακόμη και χωρίς τη συγκατάθεση του πάπα. Το 1521, ο Πάπας Λέων Ι΄ αφόρισε τον Λούθηρο. Όταν ο Λούθηρος αντέτεινε ότι είχε καταδικαστεί χωρίς δίκαιη ακρόαση, ο Αυτοκράτορας Κάρολος Ε΄ κάλεσε το μεταρρυθμιστή να παρουσιαστεί ενώπιον της αυτοκρατορικής δίαιτας, δηλαδή συνέλευσης, στη Βορμς. Το δεκαπενθήμερο ταξίδι του Λούθηρου από τη Βιτεμβέργη στη Βορμς τον Απρίλιο του 1521 έμοιαζε με θριαμβευτική πομπή. Είχε με το μέρος του την κοινή γνώμη και οι άνθρωποι παντού ήθελαν να τον δουν.
Στη Βορμς, ο Λούθηρος στάθηκε ενώπιον του αυτοκράτορα, των πριγκίπων και του παπικού νούντσιου. Ο Γιαν Χους είχε βρεθεί σε μια παρόμοια ακρόαση στην Κωνσταντία το 1415 και είχε καεί στην πυρά. Έχοντας τώρα στραμμένα πάνω του τα βλέμματα της εκκλησίας και της αυτοκρατορίας, ο Λούθηρος αρνήθηκε να ανακαλέσει, εκτός αν οι ενάντιοί του τού αποδείκνυαν από τη Γραφή ότι έκανε λάθος. Ήταν άφταστος, όμως, στην απομνημόνευση των Γραφών. Το έγγραφο που αποκαλείται Έδικτο της Βορμς κατέγραψε το αποτέλεσμα της ακρόασης. Ο Λούθηρος κηρύχτηκε παράνομος και τα συγγράμματά του απαγορεύτηκαν. Καθώς ο πάπας τον είχε αφορίσει και ο αυτοκράτορας τον είχε κηρύξει παράνομο, διέτρεχε τώρα θανάσιμο κίνδυνο.
Κατόπιν τα γεγονότα πήραν μια εντυπωσιακή και απρόσμενη τροπή. Ενώ επέστρεφε στη Βιτεμβέργη, ο Λούθηρος έπεσε θύμα εικονικής απαγωγής την οποία οργάνωσε ο καλοπροαίρετος Φρειδερίκος της Σαξονίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ξεφύγει ο Λούθηρος από τους εχθρούς του. Φυγαδεύτηκε στον απομονωμένο πύργο του Βάρτμπουργκ, όπου άφησε γενειάδα και απέκτησε καινούρια ταυτότητα—έγινε ο ιππότης Γεώργιος.
Μεγάλη Ζήτηση για τη Γραφή του Σεπτεμβρίου
Τους επόμενους δέκα μήνες, ο Λούθηρος έζησε στον πύργο του Βάρτμπουργκ ως φυγάς τόσο από τον αυτοκράτορα όσο και από τον πάπα. Το βιβλίο Βέλτερμπε Βάρτμπουργκ(Welterbe Wartburg) εξηγεί ότι «η περίοδος στο Βάρτμπουργκ ήταν από τις πιο παραγωγικές και δημιουργικές της ζωής του». Εκεί ολοκληρώθηκε ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του, η μετάφραση του κειμένου των Ελληνικών Γραφών του Έρασμου στη γερμανική. Αυτό το έργο, το οποίο κυκλοφόρησε το Σεπτέμβριο του 1522 χωρίς να προσδιορίζει ως μεταφραστή του τον Λούθηρο, έγινε γνωστό ως η Γραφή του Σεπτεμβρίου. Στοίχιζε 1 1/2 φιορίνι—όσο ο ετήσιος μισθός μιας υπηρέτριας. Εντούτοις, η ζήτηση για τη Γραφή του Σεπτεμβρίου ήταν εκπληκτική. Μέσα σε 12 μήνες, τυπώθηκαν 6.000 αντίτυπα σε δύο εκδόσεις, και ακολούθησαν τουλάχιστον άλλες 69 εκδόσεις τα επόμενα 12 χρόνια.
Το 1525, ο Μαρτίνος Λούθηρος παντρεύτηκε την Κατερίνα φον Μπόρα, πρώην μοναχή. Η Κατερίνα ήταν καλή στη διαχείριση των υποθέσεων του σπιτιού και έφερνε επάξια σε πέρας οτιδήποτε συνεπαγόταν η γενναιοδωρία του συζύγου της. Το σπιτικό του Λούθηρου δεν περιλάμβανε μόνο τη σύζυγό του και τα έξι παιδιά του, αλλά επίσης φίλους, λόγιους και πρόσφυγες. Στα μετέπειτα χρόνια ο Λούθηρος απολάμβανε τέτοιο γόητρο ως σύμβουλος ώστε οι λόγιοι που φιλοξενούνταν στο σπίτι του εφοδιάζονταν με πένα και χαρτί για να καταγράφουν τις παρατηρήσεις του. Αυτές οι παρατηρήσεις συγκεντρώθηκαν σε μια συλλογή με τίτλο Λόγοι Επιτραπέζιοι του Λούθηρου (Luthers Tischreden). Για κάποιο διάστημα, μόνο η Αγία Γραφή την ξεπερνούσε σε κυκλοφορία στη γερμανική γλώσσα.
Ταλαντούχος Μεταφραστής και Πολυγραφότατος Συγγραφέας
Μέχρι το 1534, ο Λούθηρος είχε ήδη ολοκληρώσει τη μετάφραση των Εβραϊκών Γραφών. Είχε την ικανότητα να εξισορροπεί το ύφος με το ρυθμό και το λεξιλόγιο. Το αποτέλεσμα ήταν μια Αγία Γραφή κατανοητή από τους συνηθισμένους ανθρώπους. Σχολιάζοντας τη μέθοδο που ακολούθησε στη μετάφραση, ο Λούθηρος έγραψε: «Πρέπει να ρωτάμε τη μητέρα στο σπίτι της, τα παιδιά στο δρόμο και τους κοινούς ανθρώπους στην αγορά, στη συνέχεια να παρατηρούμε πώς μιλούν και κατόπιν να μεταφράζουμε ανάλογα». Η Γραφή του Λούθηρου συνέβαλε στο να τεθεί η βάση για μια συστηματοποιημένη γραπτή γλώσσα η οποία έγινε αποδεκτή σε ολόκληρη τη Γερμανία.
Το μεταφραστικό ταλέντο του Λούθηρου συνδυαζόταν με τη συγγραφική του ικανότητα. Λέγεται ότι έγραφε μία διατριβή κάθε δύο εβδομάδες καθ’ όλη την παραγωγική περίοδο της ζωής του. Μερικές από αυτές ήταν τόσο μαχητικές όσο και ο συγγραφέας τους. Αν ειπωθεί ότι τα πρώτα συγγράμματά του είχαν καυστικό ύφος, τότε ο χρόνος δεν άμβλυνε καθόλου την πένα του Λούθηρου. Οι μετέπειτα πραγματείες του έγιναν ιδιαίτερα δηκτικές. Σύμφωνα με το Λεξικό για τη Θεολογία και την Εκκλησία (Lexikon für Theologie und Kirche), τα έργα του Λούθηρου αποκαλύπτουν «υπέρμετρο θυμό» και «έλλειψη ταπεινοφροσύνης και αγάπης», καθώς και μια «εξαιρετικά αναπτυγμένη αίσθηση αποστολής».
Όταν ξέσπασε ο Πόλεμος των Χωρικών και τα πριγκιπάτα πνίγηκαν στο αίμα, ζητήθηκε η άποψη του Λούθηρου για την εξέγερση. Ήταν δικαιολογημένα τα παράπονα των χωρικών κατά των φεουδαρχών; Ο Λούθηρος δεν προσπάθησε να εξασφαλίσει τη λαϊκή υποστήριξη δίνοντας μια απάντηση που θα ευαρεστούσε την πλειονότητα. Πίστευε ότι οι υπηρέτες του Θεού πρέπει να υπακούν σε εκείνους που βρίσκονται στην εξουσία. (Ρωμαίους 13:1) Εκφέροντας την άποψή του ευθέως, ο Λούθηρος είπε ότι έπρεπε να κατασταλεί η επανάσταση με χρήση βίας. «Όποιος μπορεί, ας μαχαιρώσει, ας χτυπήσει, ας σκοτώσει», είπε. Ο Χανς Λίλιε σχολίασε ότι αυτή η απάντηση κόστισε στον Λούθηρο «την έως τότε μοναδική δημοτικότητά του ανάμεσα στο λαό». Επιπλέον, οι μετέπειτα πραγματείες του Λούθηρου αναφορικά με τους Εβραίους που αρνήθηκαν να μεταστραφούν στη Χριστιανοσύνη, κυρίως η Περί των Εβραίων και των Ψεμάτων Τους(Von den Juden und ihren Lügen), υποκίνησαν πολλούς να χαρακτηρίσουν το συγγραφέα αντισημίτη.
Η Κληρονομιά του Λούθηρου
Η Μεταρρύθμιση, την οποία υποκίνησαν άνθρωποι όπως ο Λούθηρος, ο Καλβίνος και ο Ζβίγγλιος, οδήγησε στη δημιουργία μιας νέας προσέγγισης στη θρησκεία η οποία ονομάστηκε Προτεσταντισμός. Η κύρια κληρονομιά του Λούθηρου στον Προτεσταντισμό ήταν η κεντρική διδασκαλία του περί δικαίωσης μέσω πίστης. Το καθένα από τα γερμανικά πριγκιπάτα συμπαρατάχθηκε είτε με την Προτεσταντική είτε με την Καθολική πίστη. Ο Προτεσταντισμός εξαπλώθηκε και κέρδισε τη λαϊκή υποστήριξη στη Σκανδιναβία, στην Ελβετία, στην Αγγλία και στην Ολλανδία. Σήμερα έχει εκατοντάδες εκατομμύρια οπαδούς.
Πολλοί που δεν συμμερίζονται όλες τις πεποιθήσεις του Λούθηρου εξακολουθούν να τρέφουν μεγάλη εκτίμηση για αυτόν. Η πρώην Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, η οποία περιλάμβανε εντός των συνόρων το Άισλεμπεν, την Ερφούρτη, τη Βιτεμβέργη και το Βάρτμπουργκ, γιόρτασε το 1983 την 500ή επέτειο από τη γέννηση του Λούθηρου. Αυτό το Σοσιαλιστικό Κράτος τον αναγνώρισε ως μια εξαιρετική προσωπικότητα της ιστορίας και του πολιτισμού της Γερμανίας. Επιπλέον, κάποιος Καθολικός θεολόγος της δεκαετίας του 1980 συνόψισε την επίδραση που άσκησε ο Λούθηρος και σχολίασε: «Κανένας μεταγενέστερος δεν μπόρεσε να σταθεί στο ύψος του Λούθηρου». Ο καθηγητής Άλαντ έγραψε: «Κάθε χρόνο κυκλοφορούν τουλάχιστον 500 νέα έντυπα σχετικά με τον Μαρτίνο Λούθηρο και τη Μεταρρύθμιση—και μάλιστα σχεδόν σε όλες τις κύριες γλώσσες του κόσμου».
Ο Μαρτίνος Λούθηρος ήταν εύστροφος, είχε καταπληκτική μνήμη, χειριζόταν επιδέξια το λόγο και ήταν πολύ εργατικός. Ήταν επίσης ανυπόμονος και ειρωνικός, και αντιδρούσε παθιασμένα σε ό,τι θεωρούσε υποκριτικό. Ενώ βρισκόταν στην επιθανάτια κλίνη του στο Άισλεμπεν το Φεβρουάριο του 1546, κάποιοι φίλοι του ρώτησαν τον Λούθηρο αν παρέμενε σταθερός όσον αφορά τις πεποιθήσεις που είχε διδάξει στους άλλους. «Ναι», απάντησε. Ο Λούθηρος πέθανε, αλλά πολλοί εξακολουθούν να προσκολλώνται σε αυτές τις πεποιθήσεις.
