ΜΟΛΙΣ με βλέπουν οι τουρίστες, οι περισσότεροι από αυτούς δείχνουν αποφασισμένοι να με πάρουν στη χώρα τους μαζί τους, και είναι πρόθυμοι να ξοδέψουν αρκετά χρήματα για αυτό. Στ’ αλήθεια δεν ξέρω τι τους ελκύει σε εμένα. Στο κάτω-κάτω, ξέρουν πολύ λίγα για εμένα. Ίσως το κάνουν απλώς επειδή είναι της μόδας. Αλλά επιτρέψτε μου να σας συστηθώ. Με λένε Ματρέσκα, και έρχομαι από—αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Στην πραγματικότητα, κανένας δεν ξέρει ακριβώς από πού προήλθα ή ποιοι ήταν οι πραγματικοί μου γονείς. Η ιστορία έχει δύο εκδοχές. Μερικοί ισχυρίζονται ότι πρωτοεμφανίστηκα στο ιαπωνικό νησί Χόνσου ως το μοναδικό παιχνίδι που αποτελούνταν από αρκετά αλληλένδετα κομμάτια. Λένε ότι με έφερε στη Ρωσία από το Χόνσου στα τέλη του 19ου αιώνα η σύζυγος ενός Ρώσου ευεργέτη ονόματι Σάβα Ι. Μάμοντοφ (1841-1918). Από την άλλη μεριά, σύμφωνα με μερικούς Ιάπωνες, ένας Ρώσος μοναχός ήταν αυτός που πρώτος εισήγαγε στην Ιαπωνία την ιδέα να φτιάξουν μια ξεχωριστή κούκλα, εμένα. Όπως και αν έχουν τα πράγματα, η ιδέα άρεσε στους Ρώσους τεχνίτες, και γεννήθηκε η Ματρέσκα.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1880, η Ρωσία ανέπτυσσε την οικονομία και τον πολιτισμό της. Ταυτόχρονα, οι Ρώσοι εκδήλωναν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη διατήρηση της λαϊκής τους παράδοσης. Με σκοπό να αναβιώσει το ρωσικό πολιτισμό, η τάξη των διανοουμένων άρχισε να συγκεντρώνεται γύρω από τον Μάμοντοφ· σε αυτούς περιλαμβάνονταν διάσημοι Ρώσοι ζωγράφοι όπως ο Ιλιά Ρέπιν, ο Βίκτορ Βασνιετσόφ και ο Μιχαήλ Βρούμπελ. Για να διατηρήσουν την ανάμνηση των Ρώσων χωρικών, έχτισαν αίθουσες τέχνης κοντά στη Μόσχα. Εκεί, συγκέντρωσαν αντικείμενα λαϊκής τέχνης, παιχνίδια και κούκλες από όλα τα μέρη της χώρας.

Ένας επαγγελματίας καλλιτέχνης ονόματι Σεργκέι Μαλιούτιν έφτιαξε τα πρώτα σκίτσα μου, αλλά τότε ήμουν κάπως διαφορετική στην όψη. Υποτίθεται ότι απεικόνιζα μια στρογγυλοπρόσωπη χωριατοπούλα με λαμπερά μάτια. Φορούσα ένα σαραφάνι (ένδυμα που φτάνει ως το έδαφος και το συγκρατούν δυο ράντες), και είχα προσεκτικά χτενισμένα, στιλπνά μαλλιά που ήταν σχεδόν εντελώς κρυμμένα κάτω από μια πολύχρωμη μαντίλα. Μέσα μου έβαλαν άλλες κούκλες, την καθεμιά μικρότερη από την προηγούμενη. Αυτές φορούσαν κοσοβορότκες (ρωσικές μπλούζες που κουμπώνουν στο πλάι), πουκάμισα, ποντιόφκες (αντρικά μακριά πανωφόρια) και ποδιές. Όπως αποκαλύπτουν τα σκίτσα του Μαλιούτιν, έτσι έμοιαζα όταν φτιάχτηκα στη Μόσχα περίπου το 1891.

Συχνά αναρωτιόμουν για το όνομά μου. Έμαθα ότι στα τέλη του 19ου αιώνα το όνομα Ματρένα (υποκοριστικό Ματρέσκα) ήταν ένα από τα δημοφιλέστερα γυναικεία ονόματα στη Ρωσία. Προέρχεται από τη λατινική ρίζα ματρόνα, και σημαίνει «μητέρα», «αξιοσέβαστη κυρία», ή «μητέρα μιας οικογένειας». Το ότι έβαζαν τη μια κούκλα μέσα στην άλλη ήταν επίσης ταιριαστό σύμβολο γονιμότητας και διαιώνισης.

Καθόλου Εύκολη Κατασκευή

Προσπαθώντας να με φτιάξουν, είναι γνωστό ότι μερικοί σπαταλούν πολύ υλικό και τελικά παραιτούνται ηττημένοι. Δεν είναι παράξενο που, μέχρι πρόσφατα, ο τρόπος κατασκευής μου αποτελούσε μυστικό. Έτσι μόνο λίγοι μπορούσαν να με αποκτήσουν. Αλλά τώρα θα σας φανερώσω το μυστικό.

Η κατασκευή μου περιλαμβάνει εργασία που απαιτεί πραγματική επιδεξιότητα. Πρώτα, είναι σημαντικό να επιλέξει κάποιος το σωστό είδος ξύλου. Γενικά διαλέγουν ξύλο φλαμουριάς, λόγω του ότι είναι μαλακό, και λιγότερο συχνά σκλήθρα ή σημύδα. Αφού κόψουν τα δέντρα, συνήθως στις αρχές της άνοιξης, βγάζουν τον περισσότερο φλοιό τους, αφήνοντας όσο ακριβώς χρειάζεται για να μη ραγίσει το ξύλο ενόσω στεγνώνει. Κατόπιν αφήνουν τους κορμούς στοιβαγμένους επί αρκετά χρόνια με τέτοιον τρόπο ώστε να γίνεται κατάλληλη κυκλοφορία του αέρα καθώς στεγνώνουν.

Το κόψιμο του ξύλου πρέπει να γίνει την κατάλληλη στιγμή, όταν δεν είναι ούτε πολύ ξερό ούτε πολύ υγρό. Μόνο ένας ειδικός μπορεί να καθορίσει πότε είναι η κατάλληλη στιγμή. Το κάθε κομμάτι ξύλο περνάει από περίπου 15 ξεχωριστές διαδικασίες. Η μικρότερη κούκλα της σειράς—αυτή που δεν ανοίγει—φτιάχνεται πρώτα. Μερικές φορές είναι τόσο μικρή ώστε θα πρέπει να κουράσετε τα μάτια σας ή ακόμη και να χρησιμοποιήσετε μεγεθυντικό φακό για να τη δείτε καθαρά.

Αφού φτιάξει τη μικρότερη κούκλα, ο τεχνίτης αρχίζει να ετοιμάζει την επόμενη κούκλα μέσα στην οποία θα εφαρμόσει η πρώτη. Δουλεύει ένα κομμάτι ξύλο ώσπου να φτάσει στο απαραίτητο ύψος και το κόβει σε δύο τμήματα, το πάνω και το κάτω. Το κάτω τμήμα της κούκλας το φτιάχνει πρώτο. Κατόπιν βγάζει το ξύλο από το εσωτερικό και των δύο τμημάτων της δεύτερης κούκλας έτσι ώστε η μικρότερη κούκλα να εφαρμόζει καλά στο εσωτερικό. Ένας επιδέξιος τεχνίτης, επίσης, δεν κάνει τον κόπο να μετρήσει αλλά βασίζεται αποκλειστικά στην πείρα του. Κατόπιν επαναλαμβάνει τη διαδικασία, φτιάχνοντας μια λίγο μεγαλύτερη κούκλα μέσα στην οποία θα χωράνε οι προηγούμενες δύο.

Οι κούκλες που μπαίνουν η μία μέσα στην άλλη μπορεί να είναι από 2 ως 60. Η μεγαλύτερη κούκλα μπορεί να είναι τόσο ψηλή όσο και ο κατασκευαστής της! Όταν τελειώνουν την κάθε κούκλα, την καλύπτουν με μια αμυλώδη κόλλα η οποία γεμίζει τις τρύπες που τυχόν υπάρχουν στην επιφάνεια. Αρχίζει το τελικό στέγνωμα, και μετά γυαλίζουν την κούκλα ώστε να γίνει λεία η επιφάνεια για να μπορέσει ο ζωγράφος να απλώσει ομοιόμορφα την μπογιά. Κατόπιν δίνουν στην κούκλα το αμίμητο στιλ της.

Ο Καιρός Έχει Φέρει Αλλαγές

Οι άνθρωποι αλλάζουν καθώς μεγαλώνουν, και το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για εμένα. Η τέχνη της κατασκευής της κούκλας Ματρέσκα σταδιακά εξαπλώθηκε από τη Μόσχα σε άλλες πόλεις και χωριά, που περιλάμβαναν το Σεμιόνοφ, το Πολκόφσκι Μαϊντάν, τη Βιάτκα και το Τβερ. Κάθε περιοχή ανέπτυσσε το δικό της στιλ και είδος στολισμού. Το ότι έχασα την αληθινή μου ταυτότητα με ενόχλησε αλλά δεν παραπονέθηκα. Στη διάρκεια του εορτασμού των 100 χρόνων από τον Πόλεμο του 1812, κάποιος παρήγγειλε να του φτιάξουν ένα σετ κούκλες που να δείχνουν τον Ρώσο στρατηγό Μιχαήλ Κουτούζοφ και τον Γάλλο στρατηγό Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Αυτοί οι δύο στρατηγοί ήταν οι μεγαλύτερες κούκλες και οι αντίπαλοι στρατηγοί που συμμετείχαν στον πόλεμο φτιάχτηκαν μικρότεροι για να χωρούν μέσα στους αντίστοιχους διοικητές τους.

Επί πολύ καιρό, η κατασκευή και η πώληση αυτού του είδους κούκλας βρισκόταν κάτω από αυστηρό έλεγχο. Αλλά οι πολιτικές αλλαγές στα τέλη της δεκαετίας του 1980 έδωσαν στους καλλιτέχνες νέες δυνατότητες και ελευθερίες. Αυτοί μπορούσαν τώρα να φτιάχνουν και να πουλάνε τα προϊόντα τους χωρίς φόβο.

Κάποιος ζωγράφος ονόματι Σικόρσκι ήταν ένας από τους πρώτους του οποίου οι κούκλες έγιναν δημοφιλείς στο κοινό. Οι κούκλες του έχουν τις υψηλότερες τιμές, αφού ένα σετ κοστίζει ως και 3.000 δολάρια (περ. 690.000 δρχ.). Η επιτυχία του υποκίνησε και άλλους καλλιτέχνες, και στη διάρκεια των περασμένων έξι ετών έχει δοθεί μεγάλη ώθηση στην κατασκευή της κούκλας Ματρέσκα.

Το όνομά μου, Ματρέσκα, έφτασε τώρα να χρησιμοποιείται για όλες τις κούκλες που φτιάχνονται έτσι ώστε να χωράνε η μία μέσα στην άλλη. Απεικονίζονται διάφορα θέματα: λουλούδια, εκκλησίες, εικόνες, λαϊκά παραμύθια, οικογενειακές ιστορίες ακόμη και θρησκευτικοί και πολιτικοί ηγέτες. Η μεγάλη ποικιλία που είναι τώρα διαθέσιμη συμβάλλει στο να έχω αρκετά λογική τιμή.

Καθώς στεκόμουν όπως συνήθως στη βιτρίνα κάποιου καταστήματος το καλοκαίρι του 1993 στη Μόσχα, ξαφνικά άκουσα να πλησιάζει ένα γκρουπ από ξένους τουρίστες. Τους άκουσα να λένε κάτι για μια συνέλευση των Μαρτύρων του Ιεχωβά την οποία παρακολουθούσαν και ότι όλοι, για να θυμούνται αυτό το θαυμάσιο γεγονός, ήθελαν να με πάρουν μαζί τους στη χώρα τους. Καθώς αναρωτιόμουν γιατί, τους κοίταζα με γουρλωμένα μάτια. Σαν να μου απαντούσε, κάποια γυναίκα από το γκρουπ είπε: «Είναι κάτι παραπάνω από ενθύμιο. Θέλω να δουν οι φίλες μου τα μάτια της. Βλέπω σε αυτά την ίδια έκφραση που είδα στα μάτια των Ρώσων στους οποίους μίλησα για τη Βασιλεία και για το όνομα του Θεού όπως αυτό υπάρχει στην Αγία Γραφή».

Μάρτυρες του Ιεχωβά; Η Βασιλεία; Το όνομα του Θεού; Η Αγία Γραφή; Τα μάτια μου μεγάλωσαν ακόμη περισσότερο καθώς άκουγα, και η καρδιά μου χτυπούσε κάπως δυνατότερα στην προοπτική να με πάρουν σε μακρινά μέρη κάποιοι από αυτούς τους συμπαθητικούς ανθρώπους. Ίσως θα μπορούσα να μάθω περισσότερα για τον κύριο λόγο για τον οποίο είχαν έρθει στη Ρωσία. Είμαι βέβαιη ότι πρέπει να ήταν κάτι παραπάνω από το να γνωρίσουν εμένα, μια κούκλα που τη λένε Ματρέσκα.

Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, η Βιάτκα έγινε γνωστή ως Κίροφ και το Τβερ ως Καλίνιν. Από τότε που διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση, αποκαταστάθηκαν τα αρχικά ονόματα.

*** g95 22/4 σ. 15-17 Ματρέσκα—Τι Κούκλα! ***