ΣΤΗ Ρώμη, οι ηγέτες της Ιουδαϊκής κοινότητας του πρώτου αιώνα παρατήρησαν σχετικά με τη Χριστιανοσύνη: «Σε ό,τι αφορά αυτή την αίρεση, είναι γνωστό σε εμάς ότι παντού μιλούν εναντίον της». Τι έκαναν εκείνοι οι ηγέτες; Προς έπαινό τους, πήγαν στον απόστολο Παύλο, ο οποίος τότε βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό, και δήλωσαν: «Θεωρούμε κατάλληλο να ακούσουμε από εσένα ποιες είναι οι σκέψεις σου». (Πράξεις 28:22) Άκουσαν έναν ενημερωμένο Χριστιανό αντί να ακούσουν εκείνους που μιλούσαν εναντίον της Χριστιανοσύνης.

Ο Σεργκέι Ιβανένκο, ένας αξιοσέβαστος Ρώσος θεολόγος, έκανε κάτι παρόμοιο. Μολονότι πίστευε πολλά από τα αρνητικά σχόλια που κυκλοφορούσαν στη Ρωσία σχετικά με τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, αποφάσισε να τηλεφωνήσει στο γραφείο τμήματος των Μαρτύρων, το οποίο βρίσκεται λίγο πιο έξω από την Αγία Πετρούπολη, για να πάρει πληροφορίες. Δέχτηκε την πρόσκληση να το επισκεφτεί, να θέσει ερωτήματα και να παρατηρήσει τους Μάρτυρες από κοντά.

Όταν έφτασε ο κ. Ιβανένκο τον Οκτώβριο του 1996, οι εγκαταστάσεις οι οποίες φιλοξενούν τα σχεδόν 200 μέλη του προσωπικού τού τμήματος των Μαρτύρων του Ιεχωβά στη Ρωσία πλησίαζαν στην ολοκλήρωσή τους. Για τις επόμενες τρεις μέρες, του δόθηκε η ευκαιρία να παρατηρήσει το εργοτάξιο, να φάει στην τραπεζαρία και να πάρει συνέντευξη από όποιον ήθελε.

Ένα άρθρο που έγραψε ο κ. Ιβανένκο για τους Μάρτυρες δημοσιεύτηκε στη δημοφιλή, εβδομαδιαία ρωσική εφημερίδα Νέα της Μόσχας, με ημερομηνία 16-23 Φεβρουαρίου 1997. Το άρθρο με τίτλο «Πρέπει να Φοβόμαστε τους Μάρτυρες του Ιεχωβά;» εμφανίστηκε επίσης στην αγγλική έκδοση (Moscow News) της ίδιας εφημερίδας, με ημερομηνία 20-26 Φεβρουαρίου. Επειδή πολλοί αναγνώστες του Ξύπνα! ενδιαφέρονται ζωηρά για τη δραστηριότητα των Μαρτύρων του Ιεχωβά στη Ρωσία, ανατυπώνουμε εδώ, κατόπιν αδείας, το μεγαλύτερο μέρος εκείνου του άρθρου. Ο κ. Ιβανένκο άρχισε με την ακόλουθη εμπειρία, η οποία ήταν γραμμένη με έντονα μαύρα γράμματα:

«‘Έξω οι αιρετικοί από τη Ρωσία!’ έλεγε το πανό που κουνούσαν τα μέλη του Φιλελεύθερου Δημοκρατικού Κόμματος της Ρωσίας, του Ζιρινόφσκι, τα οποία διαδήλωναν εναντίον μιας συνάθροισης των Μαρτύρων του Ιεχωβά. ‘Τι δεν σου αρέσει σε αυτή την οργάνωση;’ ρώτησα έναν από τους διαδηλωτές. Μου έδωσε ένα αντίτυπο της εφημερίδας Μεγκαπόλις-Εξπρές που είχε τον τίτλο ‘Θρησκευτική Επιδημία Σύφιλης στην Καμτσάτκα’. Η εφημερίδα έλεγε ότι, προκειμένου να γεμίσουν τα ταμεία της οργάνωσης, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά ασκούν σωματεμπορία και έχουν κυκλώματα πορνείας, μεταδίδοντας έτσι αφροδίσια νοσήματα στους ναυτικούς. ‘Είστε και εσείς ένα από τα θύματά τους;’ ρώτησα συμπονετικά. ‘Πιστεύετε αυτά τα πράγματα;’ ‘Δεν έχει σημασία αν τα πιστεύω’, μου απάντησε. ‘Το ζήτημα είναι πως αυτή η αμερικανική αίρεση καταστρέφει την πνευματικότητα και τον πολιτισμό της Ρωσίας, και εμείς πρέπει να τη σταματήσουμε’».

Το άρθρο που έγραψε ο κ. Ιβανένκο ακολουθούσε μετά το όνομα του συγγραφέα: «Του Σεργκέι Ιβανένκο, θεολόγου, τελειόφοιτου φιλοσοφικής».

«Αυτού του είδους η ειλικρίνεια πράγματι σπανίζει, αν και είναι αλήθεια ότι πολλοί Ρώσοι δεν έχουν καλή άποψη για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά. Απλώς και μόνο η αναφορά αυτής της οργάνωσης οδηγεί σε μια σειρά σχολίων σχετικά με τον τρομερό φανατισμό της, την αμερικανική προέλευσή της, την τυφλή πίστη που έχουν τα συνηθισμένα μέλη στους ηγέτες της οργάνωσης και την πεποίθησή τους ότι το τέλος αυτού του κόσμου είναι πολύ κοντά. Σε πολλούς ανθρώπους, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά προξενούν φόβο ανάμεικτο με περιέργεια.

»Τι Είναι Αυτή η Θρησκεία, και Πρέπει να τη Φοβόμαστε;

»Προκειμένου να καταλήξω σε κάποιο συμπέρασμα μόνος μου, επισκέφτηκα το χωριό Σολνέτσνογιε στην περιφέρεια Κουρούρτνογιε της Αγίας Πετρούπολης, όπου βρίσκεται το διοικητικό κέντρο των Ρώσων Μαρτύρων του Ιεχωβά.

»[Βρίσκεται] στο χώρο μιας πρώην θερινής κατασκήνωσης. Το 1992 το [αρχικό] κτίριο ήταν ετοιμόρροπο, και τα παιδιά είχαν αντικατασταθεί από περιθωριακά άτομα και στίφη αρουραίων. Προφανώς, η κακή κατάσταση της περιοχής συνέβαλε στο να δοθούν στους Μάρτυρες του Ιεχωβά τα 70 στρέμματα γης προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν για απεριόριστο χρόνο. Εκείνοι ανακαίνισαν τα παλιά κτίρια καθώς επίσης άρχισαν να χτίζουν καινούρια, τα οποία περιλαμβάνουν ένα τετραώροφο κτίριο γραφείων, μια [Αίθουσα Βασιλείας] με 500 θέσεις και μια τραπεζαρία. Επίσης, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά φυτεύουν νέο γκαζόν (ειδική παραγγελία από τη Φινλανδία) και διάφορα είδη σπάνιων δέντρων. Οι εργασίες αναμένεται να ολοκληρωθούν το καλοκαίρι. Η κύρια δραστηριότητα του διοικητικού κέντρου είναι η οργάνωση του έργου κηρύγματος και η μεταφορά εντύπων στις τοπικές εκκλησίες των Μαρτύρων του Ιεχωβά. Το Σολνέτσνογιε δεν έχει εκτυπωτικές εγκαταστάσεις, γι’ αυτό τα ρωσικά έντυπα τυπώνονται στη Γερμανία και κατόπιν μεταφέρονται στην Αγία Πετρούπολη, από όπου μοιράζονται στις διάφορες περιοχές. Κατά προσέγγιση, 190 άτομα υπηρετούν σε αυτό το κέντρο. Υπηρετούν εθελοντικά και, μολονότι δεν λαβαίνουν μισθό, τους παρέχονται όλα τα αναγκαία, όπως είναι η στέγαση, η τροφή και ο ρουχισμός.

»Το έργο που επιτελείται σε αυτό το κέντρο κατευθύνεται από μια επιτροπή 18 πρεσβυτέρων. Ο Βασίλι Κάλιν είναι ο συντονιστής του διοικητικού κέντρου από το 1992. Γεννήθηκε στο Ιβάνο-Φρανκόφσκ. Το 1951, σε ηλικία τεσσάρων ετών, αυτός και η οικογένειά του εξορίστηκαν στη Σιβηρία (το 1949 και το 1951 οι αρχές δίωξαν περίπου 5.000 οικογένειες επειδή ήταν Μάρτυρες του Ιεχωβά). Βαφτίστηκε το 1965 και έζησε στην περιοχή του Ιρκούτσκ. Εργάστηκε ως επιστάτης σε εργοστάσιο ξυλείας.

»Εκτός από τους εθελοντές του διοικητικού κέντρου, στο Σολνέτσνογιε ζουν επίσης 200 εθελοντές εργαζόμενοι στην οικοδόμηση από τη Ρωσία, τη Φινλανδία, τη Σουηδία και τη Νορβηγία: Οι περισσότεροι από αυτούς πήραν άδεια από την κανονική τους εργασία. Υπάρχουν επίσης πολλοί Μάρτυρες του Ιεχωβά από την Ουκρανία, τη Μολδαβία, τη Γερμανία, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Φινλανδία, την Πολωνία και άλλες χώρες. (Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν έχουν φυλετικές προκαταλήψεις. Παρά το γεγονός ότι άτομα από τη Γεωργία, την Αμπχαζία, το Αζερμπαϊτζάν και την Αρμενία ζουν ο ένας δίπλα στον άλλον στο κέντρο, μέσα σε τέσσερα χρόνια δεν υπήρξε καμιά διαμάχη.)

»Το μεγαλύτερο μέρος των οικοδομικών υλικών και του εξοπλισμού στάλθηκε από σκανδιναβικές χώρες, και μεγάλο μέρος δόθηκε επίσης δωρεάν από ομοπίστους. Μου έδειξαν μια μπουλντόζα την οποία έφερε κάποιος Σουηδός Μάρτυρας του Ιεχωβά στο Σολνέτσνογιε το 1993. Τη χρησιμοποίησε όλο τον καιρό που ήταν εκεί, και προτού επιστρέψει στο σπίτι του την έδωσε στους ομόπιστούς του αδελφούς. Οι εργαζόμενοι στην οικοδόμηση στεγάζονται σε άνετες πανσιόν και εξοχικά σπίτια. Η μέρα τους συνήθως περνάει ως εξής: 7:00 π.μ.—πρωινό και προσευχές· εργάζονται από τις 8:00 π.μ. μέχρι τις 5:00 μ.μ. με μια ώρα διακοπή για μεσημεριανό φαγητό. Τα Σάββατα εργάζονται μέχρι το μεσημέρι, και η Κυριακή είναι μέρα ξεκούρασης.

»Το φαγητό είναι καλό και υπάρχουν πάντοτε φρούτα στο τραπέζι. Η θρησκεία τους δεν έχει νηστείες ούτε άλλες αυστηρές απαγορεύσεις σε θέματα διατροφής. Μετά την υπηρεσία τους, πολλοί πηγαίνουν στη σάουνα και έπειτα κάθονται και ακούνε μουσική πίνοντας μπίρα. Δεν υπάρχουν μεθυσμένοι ανάμεσα στους Μάρτυρες του Ιεχωβά, αλλά ούτε το αλκοόλ απαγορεύεται. Στους πιστούς επιτρέπεται να πίνουν με μέτρο κρασί, κονιάκ, βότκα, κτλ. Ωστόσο, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν καπνίζουν.

»Τρεις φορές την εβδομάδα υπάρχουν τάξεις μελέτης της Αγίας Γραφής, στις οποίες παρευρίσκονται κυρίως νέοι. Ωστόσο, δεν είναι ασυνήθιστο να βρείτε και άτομα που είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά 30-40 χρόνια. Σχεδόν όλοι οι μεγαλύτεροι έχουν περάσει κάποιο χρονικό διάστημα σε φυλακές, σε στρατόπεδα καταναγκαστικών έργων και στην εξορία. Μετά το τέλος της καταδυνάστευσης, πολλοί γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί, δάσκαλοι, επιχειρηματίες και φοιτητές προσχώρησαν στις τάξεις των Μαρτύρων του Ιεχωβά.

»Οι εκκλησίες προσπαθούν να διατηρήσουν ένα κλίμα ισότητας ανάμεσα στα μέλη τους. Για παράδειγμα, ακόμα και ο συντονιστής του διοικητικού κέντρου πλένει πιάτα το απόγευμα όταν είναι η σειρά του. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά μιλάνε μεταξύ τους με φιλικό τρόπο, και επίσης προσθέτουν τη λέξη ‘αδελφέ’ ή ‘αδελφή’ όταν προσφωνούν κάποιον με το όνομά του.

»Όταν ένας Μάρτυρας του Ιεχωβά παραβιάζει τις διδασκαλίες της Αγίας Γραφής και αρνείται να μετανοήσει, υφίσταται την πιο σοβαρή μορφή τιμωρίας—αποβάλλεται. Το άτομο μπορεί να συνεχίσει να παρακολουθεί συναθροίσεις, αλλά οι ομόπιστοί του δεν τον χαιρετάνε πια. Ένα λιγότερο αυστηρό μέτρο είναι ο έλεγχος.

»Διέθεσα πολύ χρόνο παρατηρώντας τους Μάρτυρες του Ιεχωβά στην προσπάθειά μου να καταλάβω τι ήταν εκείνο που έφερε τόσο πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους σε αυτή τη θρησκευτική οργάνωση. Παρά τις διαφορές στις προσωπικότητές τους, στο μορφωτικό τους επίπεδο και στις προσωπικές τους αρέσκειες και απαρέσκειες, [οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν αποδίδουν λατρεία μαζί με] θρησκείες οι οποίες συμβιβάζονται με τον αμαρτωλό κόσμο. Δεν αισθάνονται άνετα σε μέρη όπου [οι άνθρωποι] πρέπει να πιστεύουν τυφλά στην εξουσία, όπου υπάρχει περιθώριο για μυστικισμό, όπου οι άνθρωποι είναι διαιρεμένοι σε ιεραρχία και σε υπάκουες μάζες.

»Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά διακρίνονται από την ακλόνητη πίστη τους στο ότι πρέπει να ζούμε σύμφωνα με την Αγία Γραφή. Προσπαθούν να προσδίδουν κύρος στην κάθε τους κίνηση μέσω κάποιας Γραφικής αρχής ή παραθέτοντας κάποιο απόσπασμα από την Παλαιά ή την Καινή Διαθήκη. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά πιστεύουν ότι η Αγία Γραφή και μόνο αυτή έχει τις απαντήσεις για όλες τις ερωτήσεις. Για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, η Αγία Γραφή αποτελεί το σύνταγμα, τον αστικό κώδικα και την ύψιστη έκφραση της αλήθειας.

»Γι’ αυτόν το λόγο, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι γνωστοί σε όλο τον κόσμο ως ανεπίληπτοι νομοταγείς άνθρωποι, και ιδιαίτερα για την ευσυνειδησία τους στην πληρωμή φόρων. Η εφορία τούς ελέγχει τακτικά και εκπλήσσεται κάθε φορά επειδή δεν βρίσκει καμιά παράβαση. Ασφαλώς, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά θα μπορούσαν, όπως πολλοί άλλοι, να προσπαθήσουν να βρουν κάποια δικαιολογία για να μην πληρώνουν φόρους, αλλά η Αγία Γραφή λέει ότι κάποιος πρέπει να είναι έντιμος στην πληρωμή φόρων, και για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυτή έχει την τελευταία λέξη.

»Ωστόσο, η ασυμβίβαστη στάση τους σε ό,τι αφορά την Αγία Γραφή είναι πολλές φορές η αιτία μερικών σοβαρών διαφωνιών μεταξύ των Μαρτύρων του Ιεχωβά και του κράτους. Η πλήρης αποχή τους από την πολιτική αποτελεί την πέτρα του σκανδάλου και γίνεται έκδηλη με την άρνησή τους να υπηρετήσουν στο στρατό.

»Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά ερμηνεύουν κατά γράμμα τα λόγια του Ιησού σχετικά με το ότι οι μαθητές του και η βασιλεία του δεν είναι μέρος αυτού του κόσμου, και γι’ αυτόν το λόγο αρνούνται να συμμετάσχουν στην πολιτική και στον πόλεμο, ανεξάρτητα από το πού και για ποιο σκοπό γίνεται. Επειδή οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αρνήθηκαν να φωνάξουν ‘Χάιλ Χίτλερ’ και να υπηρετήσουν στο στρατό του Χίτλερ, πολλές χιλιάδες πιστοί στάλθηκαν σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και χιλιάδες πέθαναν. Κάθε Γερμανός Μάρτυρας του Ιεχωβά, ο οποίος πλήρωσε με τη ζωή του την άρνησή του να συμμετάσχει στην επίθεση εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, θεωρείται από τους Ρώσους άτομο που έκανε μια πολύ ηθική πράξη. Ταυτόχρονα, όμως, πολλοί Ρώσοι δεν νιώθουν καθόλου οίκτο για εκείνους τους [Ρώσους] Μάρτυρες του Ιεχωβά που εκτελέστηκαν επειδή αρνήθηκαν να πάρουν όπλο και να συμμετάσχουν στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ή οι οποίοι καταδικάστηκαν επειδή αρνήθηκαν να υπηρετήσουν στο στρατό σε καιρό ειρήνης. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά ενήργησαν σύμφωνα με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και όχι σύμφωνα με τα πολιτικά τους πιστεύω.

»Πριν από λίγο καιρό, ένα παρόμοιο πρόβλημα εγέρθηκε στην Ιαπωνία όπου μερικοί σπουδαστές Μάρτυρες του Ιεχωβά αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στο μάθημα των πολεμικών τεχνών και διακινδύνευσαν να αποβληθούν από το κολέγιο. Το 1996 το Ανώτατο Δικαστήριο της Ιαπωνίας εξέδωσε μια απόφαση η οποία υποστήριζε τα δικαιώματα αυτών των σπουδαστών και τους επέτρεπε να διαλέξουν εναλλακτικά μαθήματα.

»Τι είναι εκείνο στους Μάρτυρες του Ιεχωβά που εκπλήσσει τους σύγχρονους διανοούμενους; Πάνω από όλα, το γεγονός ότι κηρύττουν επίμονα πως το τέλος του κόσμου είναι κοντά (κάνουν ιεραποστολικό έργο στους δρόμους και από πόρτα σε πόρτα). Τελευταία οι πρεσβύτεροι συμβούλεψαν εκείνους που κηρύττουν να μη θέτουν τόσο μεγάλη έμφαση στο ‘τέλος του κόσμου’ και στην οικτρή τύχη που θα έχουν οι αμαρτωλοί, αλλά απεναντίας να εξηγούν στους ακροατές ότι ο Ιεχωβά τούς προσφέρει την ευκαιρία να ‘ζήσουν αιώνια στον παράδεισο στη γη’.

»Άλλο ένα σημείο τριβής είναι η αρνητική στάση των Μαρτύρων του Ιεχωβά απέναντι στις συγκρητιστικές επαφές, και το ότι δεν δέχονται τον οικουμενισμό. Πιστεύουν ότι ο Χριστιανικός κόσμος έχει προδώσει τον Θεό και την Αγία Γραφή, και ότι όλες οι άλλες θρησκείες αποτελούν καταστροφικό λάθος. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά παραβάλλουν αυτές τις θρησκείες με την ‘πόρνη της Βαβυλώνας’ και υποστηρίζουν ότι θα έχουν την ίδια τύχη με αυτήν. Ένα πρόσφατο τεύχος του ‘Ξύπνα!’ δηλώνει ότι το τέλος των διαφόρων θρησκειών είναι κοντά, και ότι η μόνη θρησκεία που θα παραμείνει είναι εκείνη την οποία κηρύττουν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά.

»Παρεμπιπτόντως, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αναγνωρίζουν το δικαίωμα του ατόμου στην ελευθερία συνείδησης.

»Μερικές χώρες έχουν ήδη εκφράσει την ανησυχία τους όσον αφορά το αν οι διδασκαλίες των Μαρτύρων του Ιεχωβά αποτελούν ή όχι απειλή για την κοινωνία. Το Ανώτατο Δικαστήριο της πολιτείας του Κονέκτικατ στις Ηνωμένες Πολιτείες (1979) και εκείνο της Νέας Νότιας Ουαλίας στην Αυστραλία (1972), το Επαρχιακό Δικαστήριο της Βρετανικής Κολομβίας στον Καναδά (1986) καθώς και άλλα δικαστήρια έχουν δηλώσει πως δεν υπάρχει καμιά απόδειξη ότι οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αποτελούν απειλή για την κοινωνία ή για την υγεία και τη συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1993) υπερασπίστηκε το δικαίωμα των Μαρτύρων του Ιεχωβά στην ελευθερία λατρείας, η οποία ήταν περιορισμένη στην Ελλάδα και στην Αυστρία. Σήμερα οι Μάρτυρες του Ιεχωβά διώκονται σε 25 χώρες . . .

»Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά μπορούν να θεωρηθούν παράδειγμα για τους συμπολίτες τους όσον αφορά την αφοσίωσή τους στις Γραφικές αλήθειες και την προθυμία τους να υπερασπιστούν τις πεποιθήσεις τους τόσο ανιδιοτελώς. Αλλά εγείρεται το ερώτημα: Είναι η κοινωνία μας έτοιμη να παράσχει συνταγματικές εγγυήσεις για την ελευθερία συνείδησης σε οργανώσεις οι οποίες εφαρμόζουν τη Γραφική τους θεώρηση σε όλες τις πλευρές της ζωής με τόσο ριζικό και ανυποχώρητο τρόπο;»

Σε αυτή την τελευταία πρόταση, ο κ. Ιβανένκο έθεσε ένα σημαντικό ερώτημα. Τον πρώτο αιώνα, ο απόστολος Παύλος, τον οποίο τον είχε εκλέξει απευθείας ο Χριστός για να υπηρετεί ως εκπρόσωπός του, υπέφερε άδικα ‘δεσμά φυλάκισης’. Έτσι, ο Παύλος έγραψε στους ομοπίστους του σχετικά με τις προσπάθειες που κατέβαλε για ‘την υπεράσπιση και νομική εδραίωση των καλών νέων’.—Φιλιππησίους 1:7· Πράξεις 9:3-16.

Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά σήμερα ενθαρρύνουν τον καθένα να εξετάσει τις δραστηριότητές τους προσεκτικά, όπως έκανε ο κ. Ιβανένκο. Είμαστε πεπεισμένοι πως, αν οι άνθρωποι το κάνουν αυτό, θα διαπιστώσουν ότι τα αρνητικά σχόλια σχετικά με τους Μάρτυρες είναι αναληθή, όπως ακριβώς ήταν αναληθείς εκείνες οι πληροφορίες για τους πρώτους Χριστιανούς. Το σημαντικό είναι ότι οι Μάρτυρες υπακούν στην «καινούρια εντολή» που έδωσε ο Ιησούς στους μαθητές του: «Να αγαπάτε ο ένας τον άλλον· ακριβώς όπως εγώ σας αγάπησα».—Ιωάννης 13:34, 35.

*** g97 22/8 σ. 22-27 Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά στη Ρωσία ***