Η 29η Μαΐου 1453 έχει μείνει στην ιστορία του Ελληνισμού ως «αποφράδα ημέρα». Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης σήμανε το οριστικό τέλος της υπερχιλιετούς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος), κλείνοντας μια πορεία παρακμής που είχε αρχίσει πολλά χρόνια πριν.

Η Άλωση αποτυπώθηκε στην ιστορία και τον θρύλο, με τον τελευταίο αυτοκράτορα της Πόλης, Κωνσταντίνο ΙΑ Παλαιολόγο Δραγάτση (το δεύτερο ήταν το οικογενειακό όνομα της μητέρας του) να εξελίσσεται σε μια ηρωική και συνάμα τραγική μορφή της ελληνικής ιστορίας, συνυφασμένη με το τέλος μιας εποχής, την έναρξη της Τουρκοκρατίας και την ελπίδα για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.

Αλλά οι συνθήκες ήταν ήδη απελπιστικές όταν ανέβηκε στον θρόνο μετά τον θάνατο του αδελφού του, Ιωάννη Η’ Παλαιολόγου, τον Οκτώβριο του 1448. Κατά τον Παπαρρηγόπουλο, «Ο Κωνσταντίνος περιεβλήθη το ακάνθινον του Βυζαντίου στέμμα απαραλλάκτως όπως αξιωματικός προχειρισθείς φρούραρχος πόλεως, πανταχόθεν υπό των πολεμίων περιεζωσμένης και μη εχούσης ούτε οχυρώματα αποχρώντα ούτε φρουράν ικανήν, ήθελεν υπακούσειν εις την δοθείσαν αυτώ εντολήν».

Η ζωή και η πορεία προς τον θρόνο

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήταν ένας από τους γιους του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου, γεννηθείς στις 9 Φεβρουαρίου 1404. Μητέρα του ήταν η Ελένη Δραγάτση, κόρη του Σέρβου ηγεμόνα των Σερρών, Κονσταντίν Ντράγκατς. Ήταν το όγδοο από τα δέκα συνολικά παιδιά και στράφηκε από νωρίς στα στρατιωτικά θέματα, εν αντιθέσει με τους αδελφούς του, που προσανατολίστηκαν κυρίως προς τη διπλωματία. Κατά το 1444 ανέλαβε καθήκοντα δεσπότη του Μυστρά, επιδιώκοντας τη διοικητική και στρατιωτική αναδιοργάνωσή του, ενισχύοντας την άμυνα της Πελοποννήσου.

Θεωρούσε ότι η στήριξη των δυτικών δυνάμεων ήταν απαραίτητη για να διατηρηθεί ό,τι είχε απομείνει από την αυτοκρατορία- και ως εκ τούτου επιθυμούσε τη συμφιλίωση των δύο Εκκλησιών.

Λίγα πράγματα είναι γνωστά για την παιδική του ηλικία και την εμφάνισή του.[…]

Όταν ο αδελφός του, αυτοκράτορας Ιωάννης Η’, πέθανε, τον Οκτώβριο του 1448, ο Κωνσταντίνος ήταν ο μεγαλύτερος από τους εν ζωή γιους του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’, και το δικαίωμά του στη διαδοχή ήταν ισχυρότερο από αυτό του νεότερου αδελφού του, Δημητρίου, που ήταν αντίζηλος για τον θρόνο, με τους υποστηρικτές του να προβάλλουν το επιχείρημα πως ήταν «πορφυρογέννητος», δηλαδή είχε γεννηθεί ενώ ο πατέρας του ήταν αυτοκράτορας, ενώ ο Κωνσταντίνος είχε γεννηθεί πριν ο Μανουήλ ανεβεί στον θρόνο.

Επίσης, ο Δημήτριος είχε τη φήμη τουρκόφιλου, και η ήττα των ουγγρικών δυνάμεων υπό τον Ουνιάδη στη Βάρνα ενίσχυσε τη θέση του.

Ωστόσο, ο Κωνσταντίνος είχε την εύνοια του πατέρα του, κάτι που είχε δηλώσει ο ίδιος πριν τον θάνατό του, και τη στήριξη της μητέρας του, καθώς και πολιτικών όπως ο Μανουήλ Καντακουζηνός, ο Μανουήλ Ίαγρος και ο Λουκάς Νοταράς.

Εν τέλει ο συμβιβασμός που επετεύχθη – προκειμένου να αποτραπεί εμφύλιος ή τουρκική επίθεση- ήταν η αποστολή αντιπροσωπείας στον σουλτάνο για να τεθεί το ερώτημα αν θα αναγνώριζε τον δεσπότη Κωνσταντίνο ως αυτοκράτορα. Παρά το ότι ο Δημήτριος ήταν, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, τουρκόφιλος, ο σουλτάνος Μουράτ Β’ ήταν ένας αρκετά ευθύς ηγεμόνας που τηρούσε τον λόγο και τις δεσμεύσεις του, και απεχθανόταν τις σκευωρίες και τους πολλούς πολιτικούς «ελιγμούς» – και ως εκ τούτου φαίνεται ότι δεν έβλεπε πολύ θετικά τον Δημήτριο. Ο Μουράτ αναγνώρισε αμέσως τον Κωνσταντίνο ως νόμιμο διάδοχο, καθώς θεώρησε ότι ο θρόνος του ανήκε δικαιωματικά. Ο Κωνσταντίνος στέφθηκε αυτοκράτορας στις 6 Ιανουαρίου 1449 στον Μυστρά.

Προσωπική ζωή

Ο τελευταίος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν ιδιαίτερα τυχερός στην προσωπική του ζωή: Στα 24 του παντρεύτηκε τη Θεοδώρα (Μανταλένα) Τόκκο, η οποία είχε προίκα τη Γλαρέντζα (Κυλλήνη). Ωστόσο, αυτή πέθανε τον Νοέμβριο του 1429, και ο ίδιος νυμφεύθηκε την Αικατερίνη Γατελούζου, η οποία ήταν ανιψιά του πρίγκιπα της Λέσβου, Φραγκίσκου Γατελούζου.

Η δεύτερη σύζυγός του πέθανε αιφνίδια από ασθένεια στη Λήμνο το 1442, ενώ ταξίδευαν προς την Κωνσταντινούπολη.

Σύμφωνα με τον Σέρβο ιστορικό και πολιτικό Τσέντομιλ Μιγιάτοβιτς, στην περίοδο μεταξύ του 1444 και του 1448 έγιναν προσπάθειες να παντρευτεί ξανά, προκειμένου να διαιωνιστεί η δυναστεία, […] Ωστόσο, τίποτα αυτά δεν έγινε- ο Κωνσταντίνος όταν σκοτώθηκε, κατά την τελική μάχη της πολιορκίας και Άλωσης της Πόλης, ήταν χήρος και άκληρος.

Η βασιλεία, ο Μωάμεθ Β’ και ο δρόμος προς την πολιορκία

Ο Κωνσταντίνος έγινε δεκτός με θέρμη όταν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, τον Μάρτιο του 1449 και αμέσως προέβη σε ενωτικές κινήσεις στο εσωτερικό μέτωπο (επιδιώκοντας την άμβλυνση της αντιπαράθεσης μεταξύ ενωτικών και ανθενωτικών και δίνοντας ισχυρούς τίτλους στους αδελφούς του Θωμά και Δημήτριο) και αποφεύγοντας να θέσει σε κίνδυνο την ειρήνη με τους Οθωμανούς, καλλιεργώντας καλές σχέσεις με την αυλή του σουλτάνου, αλλά και με την ορθόδοξη Σερβία. Όσον αφορά στο θέμα της ένωσης των Εκκλησιών, το άφησε ως είχε, για να μην προκαλέσει εντάσεις.

Ο νεαρός σουλτάνος Μωάμεθ ο Β’ (19 ετών) ήταν φιλόδοξος και ικανός, παρά τις εντυπώσεις περί του αντιθέτου που είχαν πολλοί (είχε ανεβεί ξανά στον θρόνο πριν, αλλά εκθρονίστηκε το 1446) και γνώστες των οθωμανικών πραγμάτων στη βυζαντινή αυλή κατάλαβαν νωρίς πως τα πράγματα θα άλλαζαν.

Στην αρχή η στάση του ήταν διαλλακτική – έως και υποχωρητική σε κάποιες περιπτώσεις- απέναντι στους χριστιανούς, και ειδικά προς την πλευρά των Βυζαντινών, ανανεώνοντας την ειρήνη που είχε υπογράψει ο πατέρας του, επιστρέφοντάς τους την Ηράκλεια και παραχωρώντας τους τα έξοδα μιας περιοχής απέναντι στον Στρυμόνα, τα οποία θα χρησίμευαν για τις δαπάνες του Ορχάν: Ο Ορχάν ήταν μέλος της οθωμανικής δυναστείας, ζούσε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν επικίνδυνος για τον Μωάμεθ τον Β’, καθώς θα μπορούσε – με τη βοήθεια των Βυζαντινών- να προβάλει αξιώσεις στον θρόνο.

Το 1451 ο Μωάμεθ συγκρούστηκε με τους Καραμανίδες, και η εντύπωση που δημιουργήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ήταν ότι οι συνθήκες επέτρεπαν να ασκηθούν πιέσεις στους Οθωμανούς για νέες υποχωρήσεις. Ειδικότερα, ζητήθηκε από τον Μωάμεθ να διπλασιαστεί η ετήσια χορηγία για τις δαπάνες του Ορχάν, προκαλώντας την οργή της οθωμανικής πλευράς. Ο σουλτάνος επέδειξε προσποιητή κατανόηση και απάντησε πως θα απαντούσε μόλις επέστρεφε στη Δύση- ωστόσο είχε πλέον την αφορμή για να πραγματοποιήσει το όνειρό του: Την κατάκτηση της Πόλης των Πόλεων.

Μέσα στο επόμενο χρονικό διάστημα, έκοψε την χορηγία του Ορχάν και άρχισε να καταστρώνει και να υλοποιεί τα σχέδιά του για τον πόλεμο, απομονώνοντας την Κωνσταντινούπολη. Τον Μάρτιο του 1452 άρχισε η κατασκευή φρουρίου στο στενότερο σημείο του Βοσπόρου: Επρόκειτο για το Ρουμελί-Χισάρ, τον «Λαιμοκόφτη» που απέκοπτε την πρόσβαση στην Πόλη, ενώ παράλληλα έκανε επιθέσεις σημειώνοντας νίκες και στη Σηλύμβρια. Ο πόλεμος είχε αρχίσει.

Η πολιορκία, η Άλωση και ο θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου

Ο Κωνσταντίνος ζήτησε τη βοήθεια του πάπα Νικολάου του Ε’, που έβαλε όρο την ένωση των Εκκλησιών. Ο αυτοκράτορας ήταν διατεθειμένος να υποχωρήσει, αλλά είχε να αντιμετωπίσει την αντίδραση του λαού και του κλήρου, και τελικά έπεισε τον πάπα να στείλει ικανούς και πειστικούς ιερείς για να τον βοηθήσουν να πραγματοποιήσει την ένωση.

Τον Νοέμβριο του 1452 έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη ο καρδινάλιος Ισίδωρος και ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Μυτιλήνης Λεονάρδος, με 200 πολεμιστές, και στις 12 Δεκεμβρίου ο καρδινάλιος λειτούργησε στην Αγία Σοφία.

Ακολούθως κηρύχθηκε η ένωση που είχε ψηφιστεί στη Σύνοδο της Φλωρεντίας- αλλά ο λαός και η ανθενωτική/ αντιλατινική παράταξη αντέδρασαν έντονα, καθιστώντας την πρακτικά κενό γράμμα.

Γενικά, φαίνεται ότι υπήρχε μία εντύπωση στην Κωνσταντινούπολη πως δεν υπήρχε φόβος άμεσου κινδύνου, σε μεγάλο βαθμό λόγω του μίσους προς τους Λατίνους […]

Ωστόσο, ο Κωνσταντίνος ήξερε ότι η ώρα της κρίσιμης σύγκρουσης πλησίαζε, και οργάνωνε την άμυνα της Πόλης. Υπό την προσωπική του επίβλεψη έγιναν επισκευές των τειχών, βαθιά εκσκαφή της τάφρου και συγκέντρωση τροφίμων, ενώ για να καλυφθούν οι οικονομικές ανάγκες πολύτιμα σκεύη και κειμήλια των εκκλησιών μεταφέρθηκαν στο αυτοκρατορικό νομισματοκοπείο για να κοπεί νόμισμα με το οποίο αγοράστηκαν όπλα για πληρώθηκαν οι στρατιώτες.[…]

Η πολιορκία άρχισε στις 6 Απριλίου, μετά την απόρριψη πρότασης παράδοσης, και κηρύχθηκε επίσημα στις 7 Απριλίου, με τον οθωμανικό στόλο να καταφτάνει στις 12 του μήνα.

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος εκτιμάται πως είχε περίπου 7.000, το πολύ 9.000 πολεμιστές για να υπερασπιστεί την Πόλη, απέναντι σε μια δύναμη τουλάχιστον 150.000 ανδρών, με επίλεκτα στρατεύματα (γενίτσαροι) και ισχυρό πυροβολικό. […]

Στις 21 Μαΐου ο Μωάμεθ έστειλε πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, ζητώντας την παράδοσή της, με την υπόσχεση ότι θα επέτρεπε στον βασιλιά και σε όσους άλλους ήθελαν να φύγουν με τα υπάρχοντά τους. Στον Κωνσταντίνο συγκεκριμένα υποσχόταν ότι θα τον αναγνώριζε ηγεμόνα της Πελοποννήσου και θα παραχωρούσε άλλες περιοχές στους αδελφούς του, που θα διοικούσαν το δεσποτάτο. Επίσης, έδινε διαβεβαίωση ότι ο πληθυσμός δεν θα εξανδραποδιζόταν. Ο Κωνσταντίνος απάντησε πως δεχόταν να πληρώσει φόρους υποτελείας και να μείνουν στα χέρια των Τούρκων τα κάστρα και τα εδάφη που είχαν κατακτήσει. Αλλά για την Πόλη, η απάντησή του ήταν αντίστοιχη του «μολών λαβέ».

«Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοὶ δοῦναι οὔτ’ ἐμὸν ἐστίν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ• κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως άποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν».

Ήταν βέβαιο ότι θα ακολουθούσε η τελική επίθεση, με τους Οθωμανούς να αρχίζουν σφοδρό βομβαρδισμό στις 27 Μαΐου και να μεταφέρουν σκάλες και προκαλύμματα κοντά στο τείχος στις 28 – ημέρα κατά την οποία έγινε η τελευταία χριστιανική λειτουργία στην Αγία Σοφία, με τον αυτοκράτορα να προσφωνεί τους άνδρες του, καλώντας τους να υπερασπιστούν την πίστη τους, την πατρίδα, τις οικογένειες και τον βασιλιά τους με τη ζωή τους και εμψυχώνοντας τους Γενουάτες και Ενετούς πολεμιστές.

Ακολουθεί απόσπασμα από τον λόγο του αυτοκράτορα, όπως τον μεταφέρει ο Σφραντζής.

«Γνωρίζω ότι αυτή η αναρίθμητη αγέλη των ασεβών θα έρθει εναντίον μας- καθώς είναι συνήθειά τους- με βαναυσότητα και έπαρση και πολύ θράσος και βία, ώστε να μας συνθλίωρι εξαιτίας του μικρού αριθμού μας και να μας περισφίξει εξαιτίας της κόπωσής μας και να μας φοβίσει με δυνατές φωνές και αναρίθμητους αλαλαγμούς. Καλά γνωρίζετε, όμως, αυτές τις φλυαρίες τους και δεν χρειάζεται να μιλήσω σχετικά. Σε λίγη ώρα θα τα κάνουν όλα τούτα και θα ρίξουν από πάνω μας αναρίθμητες πέτρες και πολλά βέλη και βλήματα, σαν την άμμο της θάλασσας, με τα οποία, ωστόσο, ελπίζω ότι δεν θα μας βλάψουν, γιατί σας βλέπω και πολύ ευχαριστιέμαι και με τέτοιες ελπίδες τρέφω τον λογισμό μου: αν και είμαστε πολύ λίγοι, είστε πάντοτε επιδέξιοι και επιτήδειοι και ρωμαλέοι και ισχυροί και ικανοί για μεγάλα έργα και καλά προετοιμασμένοι. Κατά την συμπλοκή και τη σύρραξη, σκεπάστε καλά την κεφαλή σας με την ασπίδα. Το δεξί χέρι σας, εκείνο που κρατά το σπαθί, να χτυπά πάντοτε μακριά…Τα δόρατά μας και τα σπαθιά και τα τόξα και τα ακόντιά μας ας στραφούν από εμάς εναντίον αυτών, οπότε φανταστείτε ότι κυνηγάτε ένα πλήθος αγριόχοιρων, για να μάθουν οι ασεβείς ότι δεν αντιμάχονται άλογα ζώα, όπως είναι οι ίδιοι, αλλά τους κυρίους και αφέντες τους, τους απογόνους Ελλήνων και Ρωμαίων…Αφήνω μόνον, το ταπεινωμένο σκήπτρο μου στα χέρια σας, για να το φυλάξετε με καλή διάθεση. Σας παρακαλώ και για κάτι άλλο, και προσεύχομαι στην αγάπη σας, ώστε να δείξετε την πρέπουσα τιμή και υποταγή στους στρατηγούς και τους δημάρχους και στους εκατοντάρχους σας, καθένας κατά την τάξη του και το τάγμα του και την υπηρεσία του. Και να γνωρίζετε και τούτο: εάν με την καρδιά σας τηρήσετε όσα σας πρόσταξα, ελπίζω στον Θεό ότι θα λυτρωθούμε από την παρούσα δίκαιη απειλή του. Στην συνέχεια, απομένει για εμάς και ο ουράνιος αδαμάντινος στέφανος, καθώς και η εγκόσμια αιώνια και άξια ανάμνηση».

Η τουρκική επίθεση άρχισε τα ξημερώματα της Τρίτης, 29 Μαΐου 1453. Ο Κωνσταντίνος συμμετείχε στη σκληρή μάχη σώμα με σώμα, που έγινε σε τρία κύματα, με την τρίτη να είναι και η πιο σφοδρή και τον Ιουστινιάνη να τραυματίζεται και να αποχωρεί, προκαλώντας σύγχυση. Οι υπερασπιστές είχαν εξαντληθεί, και οι Τούρκοι άρχισαν να μπαίνουν στην Πόλη. Στο αποκορύφωμα της σύγκρουσης ακούστηκε το «εάλω η Πόλις», με αποτέλεσμα να σπάσει οριστικά το ηθικό των υπερασπιστών, ενώ παράλληλα οθωμανική δύναμη καταλάμβανε πύργο στα τείχη.

Όπως γράφει ο Μιγιάτοβιτς, κάποιος από την ακολουθία του αυτοκράτορα του είπε πως ίσως να υπήρχε χρόνος να φτάσει στο λιμάνι και να διαφύγει. Η απάντησή του ήταν «μη δώσει ο Θεός να ζήσω, αυτοκράτορας εγώ, χωρίς αυτοκρατορία. Αφού πέφτει η πόλη μου, θα πέσω κι εγώ μαζί της», ενώ, στρεφόμενος προς την ακολουθία του, είπε τα εξής: «όποιος θέλει να φύγει, ας σώσει τον εαυτό του, αν μπορεί κι όποιος είναι έτοιμος να αντικρίσει τον θάνατο, ας με ακολουθήσει!».

Γύρω στους 200 Έλληνες και Ιταλοί εθελοντές και ευγενείς ακολούθησαν τον αυτοκράτορα- μεταξύ αυτών ο Θεόφιλος Παλαιολόγος, ο δον Φρανσίσκο του Τολέδο, ο Ιβάν ο Δαλματός και ο Δημήτριος Καντακουζηνός.

Την τελευταία έφοδο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου περιγράφει ο Σφραντζής:

«Κέντρισε, τότε, τον ίππο του και καλπάζοντας έφτασε στο σημείο από όπου ερχόταν το πλήθος των ασεβών και από την πρώτη συμπλοκή κατακρήμνισε τους ασεβείς από τα τείχη, γεγονός που ήταν παράξενο και θαυμάσιο για όσους έτυχε να βρεθούν εκεί και να το δουν. Βρυχώμενος σαν λιοντάρι και κρατώντας το γυμνό ξίφος στο δεξί χέρι του κατέσφαξε πολλούς από τους εχθρούς, ενώ το αίμα έρρεε σαν ποτάμι από τα πόδια του και τα χέρια του».

Η μάχη, σύμφωνα με αναφορές, ήταν σκληρότατη- αλλά το τέλος της προδιαγεγραμμένο.

«Τελευταίον όμως ηναγκάσθησαν πάντες να ενδώσωσιν εις τον από στιγμής εις στιγμήν κορυφούμενον χείμαρρον. Οι πλείστοι των ανωτέρων αξιωματικών είχον πέσει…οι δε λοιποί συμπαρεσύρθησαν μετά του σμήνους των πανταχόθεν επιδραμόντων. Την στιγμήν ταύτην ο βασιλεύς ανέκραξε, κατά Δούκαν, “δεν υπάρχει Χριστιανός να λάβη την κεφαλήν μου;” Κατά δε τον Κριτόβουλον “η πόλις αλίσκεται, και εγώ ζω έτι;”» γράφει ο Παπαρρηγόπουλος- που συμπληρώνει ότι κατά τις δραματικές αυτές στιγμές ο Κωνσταντίνος τραυματίστηκε στο πρόσωπο, συνέχισε να μάχεται και στη συνέχεια χτυπήθηκε από πίσω και έπεσε.

Και έτσι τελείωσε η ζωή του τελευταίου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης: Πολεμώντας μεταξύ των ανδρών του, ως ανώνυμος, απλός στρατιώτης, «κείμενος μεταξύ μυρίων άλλων νεκρών, διότι, καίτοι φορών τα ερυθρά πέδιλα, εν οις ήσαν κεντημένοι χρυσοί άετοί, δεν παρετηρήθη τις ήτο υπό των ανθρώπων εκείνων, οίτινες έσπευδον εις τα ενδότερα της πόλεως επί αρπαγή και λεία».

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήταν νεκρός- και μαζί του η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

---

Βιβλιογραφία/ Πηγές

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους- Τόμος Θ’- Βυζαντινός Ελληνισμός: Μεσοβυζαντινοί Χρόνοι (1071-1204), Υστεροβυζαντινοί Χρόνοι (1204-1453)- Εκδοτική Αθηνών ΑΕ 1980
• Η Άλωση της Πόλης- Γεώργιος Φραντζής, Εκδοτική Θεσσαλονίκης- Βιβλιοβάρδια, 2008
• Κωνσταντίνος Παλαιολόγος: Η Τελευταία Νύχτα της Πόλης- Τσέντομιλ Μιγιάτοβιτς, εκδόσεις Διόπτρα, 2007
• Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους- Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως, εκδόσεις Γαλαξία- Ερμείας
• Ζωή και Θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου- Φίλιππος Φιλίππου, Ψυχογιός Λογοτεχνία, 2013
• Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453- Στίβεν Ράνσιμαν εκδ. Παπαδήμα, 2002
• Η άλωση της Κωνσταντινούπολης- Νίκος Νικολούδης στον συλλογικό τόμο Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, εκδ. Περισκόπιο 2001

πηγή: www.huffingtonpost.gr