Τι κρύβεται κάτω από τα κατάλευκα μάρμαρα και τους γύρω λόφους. Τα στοιχεία- κλειδιά για να καταλάβουμε το μεγαλοπρεπές έργο της αρχαιότητας Μια μνημειώδης κλίμακα άρχιζε από το Παναθηναϊκό Στάδιο και ανέβαινε στον Αρδηττό, όπου βρισκόταν ο ναός της θεάς Τύχης, που κυβερνούσε τους πάντες στην πόλη. Στην απέναντι πλευρά μια δεύτερη κλίμακα έφθανε στην κορυφή του λόφου της Αγρας. Εκεί φυλασσόταν το ιερό πλοίο των Παναθηναίων. Στη ρίζα τους το ίδιο το Στάδιο αποτελούσε θαύμα τελειότητας. Τότε όπωςκαι τώρα. Ελάχιστοι όμως σήμερα γνωρίζουν τι κρύβεται κάτω από τα κατάλευκα μάρμαρα, γύρω από το Στάδιο και στους διπλανούς λόφους. Τα μυστικά του είναι καλά κρυμμένα: το νεκροταφείο, ο λεγόμενος τάφος του Ηρώδη, η σαρκοφάγος που βρέθηκε δίπλα του, η αφετηρία των αγώνων δρόμου, η κρυπτή (στοά) εισόδου στο στάδιο, τα αρχαία αποδυτήρια…

Νεότερες έρευνες που έχουν διεξαχθεί από την αρχαιολόγο κυρία Εφη Λυγκούρη, προϊσταμένη σήμερα της Εφορείας Πειραιά, αποκαλύπτουν στοιχεία-κλειδιά για την κατανόηση αυτού του μεγαλοπρεπούς έργου της αρχαιότητας. Είναι τα επτά μυστικά του Παναθηναϊκού Σταδίου. Από τον Λυκούργο στον Ηρώδη Αττικό και από εκεί στην εγκατάλειψη και στην καταστροφή, ακολούθως στην ανακατασκευή του για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 και, τέλος, στην αποκατάστασή του ώστε να υποδεχθεί τους Αγώνες του 2004, το Παναθηναϊκό Στάδιο μετρά 2.340 χρόνια ζωής ακριβώς! Οι γραπτές πηγές είναι σαφείς παραδίδοντας ό,τι χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά για την τέλεση των γυμνικών αγώνων στα Μεγάλα Παναθήναια του 330-329 π.Χ.

Μια χαράδρα ανάμεσα σε δύο λόφους είχε επιλεγεί ως το ιδανικό σημείο κατασκευής του Σταδίου, που ήταν ευθύγραμμο αρχικώς, για να αλλάξει ριζικά από τον Ηρώδη Αττικό, που το έκανε πεταλόσχημο και του προσέθεσε λάμψη:

Εδώλια από λευκό, πεντελικό μάρμαρο για 50.000 θεατές! (Αργότερα θα γινόταν ασβέστης ή άλλο οικοδομικό υλικό.) «Η λαμπρή κατασκευή του Σταδίου προκαλούσε τον γενικό θαυμασμό και εθεωρείτοαπό τους συγχρόνους του συγγραφείς ότι δεν υπήρχε εφάμιλλο έργο στον τότε κόσμο» λέει η κυρία Λυγκούρη. Ο Ερνέστος Τσίλλερ έκανε την πρώτη ανασκαφή (1869-1870) αποκαλύπτοντας μεταξύ άλλων και ένα αμφιθέατρο της Ρωμαϊκής Εποχής όπου ελάμβαναν χώρα μονομαχίες, θηριομαχίες και άλλα θεάματα.

1. Η δίοδος

Επάνω από την είσοδο της αρχαίας υπόγειας διόδου (κρυπτή) την οποία χρησιμοποιούσαν οι αθλητές για να εισέλθουν στον στίβο βρίσκεται σήμερα το αποδυτήριο,το οποίο κατασκευάστηκε για τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες.Μια σκάλα οδηγεί από το εσωτερικό του στη δίοδο,ενώ η δεύτερη είσοδός της βρίσκεται στη σημερινή οδό Αρχιμήδους.Η στοά πρέπει να διανοίχθηκε την εποχή του Λυκούργου,έχει μήκος 57 μέτρα και πλάτος 4 μ.

2. Ο ναός της Τύχης

Μόνο τα ίχνη από την υποδομή της κλίμακας που οδηγούσε στον ναό της Τύχης έχουν απομείνει σήμερα στην ανατολική κλιτύ του Αρδηττού.Στην κορυφή του λόφου εξάλλου είναι ορατή μια εντυπωσιακή κατασκευή από λίθους και ισχυρό κονίαμα ως βραχώδες έξαρμα,ύψους περίπου 15 μέτρων,που ήταν το ανάλημμα του ανδήρου.Στον μικρό ιωνικό ναό υπήρχε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς,πρώτη ιέρεια της οποίας ήταν η γυναίκα του Ηρώδη,η Ρήγιλλα.

3. Το ιερό πλοίο

Μια ιδιαίτερα επιμήκης κατασκευή στην κορυφή του λόφου της Αγρας σήμερα ελάχιστα ορατή ήταν το κτίσμα στο οποίο τοποθετούσαν οι Αθηναίοι το ιερό πλοίο,που μετέφερε το πέπλο της θεάς Αθηνάς κατά την Πομπή των Παναθηναίων.«Είχε κατασκευαστεί μάλιστα κρυφός μηχανισμός για την άνοδο του πλοίου στον λόφο»,λέει η κυρία Λυγκούρη,σε αντίθεση με την ισχύουσα άποψη ότι εκεί βρισκόταν ο τάφος του Ηρώδη Αττικού.

4. Σαρκοφάγοι

Μια μαρμάρινη σαρκοφάγος του 2ου αι.μ.Χ. που περιβάλλεται από κτιστό τοίχο και έχει εξαιρετική διακόσμηση αποκαλύφθηκε στον ανατολικό περιμετρικό διάδρομο του Σταδίου,πολύ κοντά στο σημείο όπου είχε εντοπισθεί από τον Α.Σκιά το 1904 η λεγόμενη σαρκοφάγος του Ηρώδη Αττικού.Από τις ανασκαφές αποκαλύφθηκαν επίσης τέσσερις κεραμοσκεπείς τάφοι και τρεις κτιστοί (τέλος του 3ου- αρχές του 4ου αι.μ.Χ.).

5. Νεκροταφείο

Ουδείς από τους επισκέπτες του Σταδίου μπορεί να φαντασθεί σήμερα ότι εκεί όπου βρίσκεται το νέο κτίριο των χώρων υγιεινής (υπώρειες του Αρδηττού) υπήρχε ένα αρχαίο νεκροταφείο.Το έφεραν στο φως οι εργασίες συντήρησης του Σταδίου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004,κατά τη διάρκεια των οποίων ανασκάφηκαν 31 τάφοι διαφόρων ειδών,οι οποίοι χρονολογούνται από τον 3ο-4ο αι.μ.Χ.

.

6. Η βαλβίδα

Μόνο το εξασκημένο μάτι ενός ειδικού μπορεί να παρατηρήσει ότι στο σημείο γένεσης της σφενδόνης του Σταδίου,όπου βρίσκεται ένας αρράβδωτος κιονίσκος,έχουν απομείνει τα κατάλοιπα της σειράς των μαρμάρινων πλακών των βαλβίδων.Στις πλάκες αυτές που έφεραν δύο παράλληλες αυλακώσεις πατούσαν οι δρομείς στην αφετηρία των αγώνων δρόμου.

.

7. Ηρώδης Αττικός

Στην εξωτερική ανατολική πλευρά του Σταδίου μπορεί και σήμερα να δει κανείς μια ιδιαίτερα επιμελημένη σαρκοφάγο που βρέθηκε πριν από έναν αιώνα.Στο εσωτερικό της υπήρχε σκελετός τοποθετημένος σε λάρνακα από μολύβι και αυτή σε δεύτερη από ξύλο,ενώ στον τοίχο που την περιέβαλλε ένα μαρμάρινο βάθρο φέρει την επιγραφή «ήρωι τω Μαραθωνίω».Στοιχεία αρκετά για ορισμένους μελετητές να θεωρήσουν ότι πρόκειται για το ταφικό μνημείο του Ηρώδη,αν και ο σκελετός ήταν πολύ μεταγενέστερος.