ΜΕ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ τρόπους, οι περισσότεροι από εμάς εξαρτώνται από καύσιμα που βασίζονται στον άνθρακα. Οδηγούμε αυτοκίνητα και άλλα οχήματα που κινούνται με βενζίνη ή πετρέλαιο. Χρησιμοποιούμε ηλεκτρισμό που προέρχεται από εργοστάσια παραγωγής ενέργειας τα οποία καταναλώνουν κάρβουνο, φυσικό αέριο ή πετρέλαιο. Καίμε ξύλα, ξυλάνθρακα, φυσικό αέριο και κάρβουνα για μαγείρεμα και για θέρμανση. Όλες αυτές οι δραστηριότητες προσθέτουν στην ατμόσφαιρα διοξείδιο του άνθρακα. Αυτό το αέριο παγιδεύει θερμότητα από τον ήλιο.

Επίσης προσθέτουμε στην ατμόσφαιρα και άλλα αέρια του θερμοκηπίου τα οποία παγιδεύουν θερμότητα. Το οξείδιο του αζώτου εκλύεται στην ατμόσφαιρα από τα αζωτούχα λιπάσματα που χρησιμοποιούνται στη γεωργία. Το μεθάνιο εκπέμπεται από τους ορυζώνες και από τους χώρους εκτροφής ζώων. Οι χλωροφθοράνθρακες (CFC) προέρχονται από την κατασκευή αφρωδών πλαστικών και από άλλες βιομηχανικές διεργασίες. Οι CFC όχι μόνο παγιδεύουν θερμότητα αλλά επίσης καταστρέφουν το στρώμα του όζοντος που βρίσκεται στη στρατόσφαιρα της γης.

Με εξαίρεση τους CFC, των οποίων η χρήση τώρα ελέγχεται με νόμο, αυτά τα αέρια που παγιδεύουν θερμότητα εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα με ρυθμό ο οποίος αυξάνεται όλο και πιο πολύ. Αυτό οφείλεται, εν μέρει, στον αυξανόμενο πληθυσμό της γης, σε συνδυασμό με την αύξηση στη χρήση ενέργειας, στη βιομηχανική δραστηριότητα και στη γεωργία. Σύμφωνα με την Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος, η οποία εδρεύει στην Ουάσινγκτον, οι άνθρωποι τώρα εκλύουν στην ατμόσφαιρα έξι δισεκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα και άλλων αερίων του θερμοκηπίου κάθε χρόνο. Αυτά τα αέρια του θερμοκηπίου δεν χάνονται· μπορούν να παραμείνουν στην ατμόσφαιρα επί δεκαετίες.

Οι επιστήμονες είναι σε γενικές γραμμές αρκετά σίγουροι για δύο πράγματα. Πρώτον, στους τελευταίους αιώνες και στις πρόσφατες δεκαετίες, έχει αυξηθεί η ποσότητα του διοξειδίου του άνθρακα και των άλλων αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Δεύτερον, τα τελευταία εκατό χρόνια, ο μέσος όρος της θερμοκρασίας στην επιφάνεια της γης έχει αυξηθεί από 0,3 ως 0,6 βαθμούς Κελσίου.

Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: Υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στην παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας και στη συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου την οποία προξενεί ο άνθρωπος; Μερικοί επιστήμονες λένε πως πιθανώς δεν υπάρχει σχέση, τονίζοντας ότι η αύξηση της θερμοκρασίας κυμαίνεται σε φυσιολογικά επίπεδα και ότι ίσως ευθύνεται ο ήλιος. Ωστόσο, πολλοί κλιματολόγοι συμφωνούν με τη διατύπωση μιας έκθεσης που συνέταξε η Διακυβερνητική Επιτροπή για τις Κλιματικές Αλλαγές. Αυτή δήλωνε ότι η άνοδος της θερμοκρασίας «είναι απίθανο να οφείλεται εξ ολοκλήρου σε φυσικά αίτια» και ότι «το σύνολο των αποδείξεων δείχνει πως υπάρχει σαφής ανθρώπινη επιρροή στο παγκόσμιο κλίμα». Εντούτοις, παραμένουν οι αμφιβολίες σε σχέση με το αν οι ανθρώπινες δραστηριότητες αυξάνουν τη θερμοκρασία του πλανήτη—ιδιαίτερα όσον αφορά το πόσο γρήγορα είναι πιθανό να ανεβεί η θερμοκρασία του πλανήτη τον 21ο αιώνα και ποιες ακριβώς συνέπειες ίσως έχει αυτό.

Οι Αμφιβολίες Προξενούν Αντιλογία

Όταν οι κλιματολόγοι προβλέπουν ένα μελλοντικό φαινόμενο του θερμοκηπίου, βασίζονται σε κλιματολογικά μοντέλα που δημιουργούνται με τη βοήθεια των ταχύτερων και ισχυρότερων κομπιούτερ του κόσμου. Ωστόσο, το κλίμα της γης καθορίζεται από μια φοβερά πολύπλοκη αλληλεπίδραση της περιστροφής της γης, της ατμόσφαιρας, των ωκεανών, των πάγων, των χερσαίων χαρακτηριστικών και του ήλιου. Καθώς τόσο πολλοί παράγοντες παίζουν κάποιο ρόλο σε τόσο τεράστια κλίμακα, είναι αδύνατον για τον οποιονδήποτε κομπιούτερ να προβλέψει με βεβαιότητα τι θα συμβεί σε 50 ή 100 χρόνια από τώρα. Το περιοδικό Επιστήμη (Science) παρατήρησε πρόσφατα: «Πολλοί κλιματολόγοι προειδοποιούν ότι ακόμα δεν έχει διευκρινιστεί καθόλου αν οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν αρχίσει να αυξάνουν τη θερμοκρασία του πλανήτη—ή πόσο σοβαρή θα είναι όταν εμφανιστεί η αύξηση της θερμοκρασίας εξαιτίας του φαινομένου του θερμοκηπίου».

Οι αμφιβολίες κάνουν εύκολο το να αρνηθεί κάποιος ότι υπάρχει οποιαδήποτε απειλή. Οι επιστήμονες που αμφιβάλλουν για την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας, μαζί με τις ισχυρές βιομηχανίες οι οποίες έχουν οικονομικό συμφέρον να διατηρηθεί η παρούσα κατάσταση, υποστηρίζουν ότι η υπάρχουσα γνώση δεν δικαιολογεί τη λήψη διορθωτικών μέτρων που θα μπορούσαν να είναι δαπανηρά. Στο κάτω-κάτω, λένε, το μέλλον ίσως δεν είναι τόσο άσχημο όσο το φαντάζονται μερικοί.

Οι περιβαλλοντολόγοι αντεπιτίθενται λέγοντας ότι οι επιστημονικές αμφιβολίες δεν θα πρέπει να καθησυχάζουν τους πολιτικούς και να τους κάνουν απαθείς. Ενώ είναι αλήθεια ότι το μελλοντικό κλίμα μπορεί να μην είναι τόσο άσχημο όσο φοβούνται μερικοί, υπάρχει επίσης η πιθανότητα να είναι η κατάσταση ακόμα χειρότερη! Επιπλέον, αυτοί υποστηρίζουν πως το γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τι θα συμβεί στο μέλλον δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να κάνουμε κάτι για να ελαχιστοποιήσουμε τον κίνδυνο. Οι άνθρωποι που κόβουν το κάπνισμα, για παράδειγμα, δεν απαιτούν πρώτα να τους αποδείξουν επιστημονικά ότι, αν συνεχίσουν το κάπνισμα, θα πάθουν οπωσδήποτε καρκίνο του πνεύμονα έπειτα από 30 ή 40 χρόνια. Το κόβουν επειδή αναγνωρίζουν τους κινδύνους και θέλουν να τους ελαχιστοποιήσουν ή να τους εξαλείψουν.

Τι Γίνεται Αυτή τη Στιγμή;

Εφόσον υπάρχει τόσο μεγάλη αντιλογία όσον αφορά την έκταση του προβλήματος της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας—και μάλιστα όσον αφορά το αν υφίσταται καν πρόβλημα—δεν είναι να απορεί κανείς για το ότι υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς το τι πρέπει να γίνει. Επί χρόνια, οικολογικές ομάδες προωθούν την ευρεία χρήση ενεργειακών πηγών που δεν ρυπαίνουν. Για την παροχή ενέργειας μπορεί να αξιοποιηθεί ο ήλιος, ο άνεμος, τα ποτάμια και τα υπόγεια αποθέματα ατμού και καυτού νερού.

Περιβαλλοντολόγοι έχουν επίσης προτρέψει τις κυβερνήσεις να ψηφίσουν νόμους για να μειωθούν οι εκπομπές των αερίων που παγιδεύουν θερμότητα. Οι κυβερνήσεις ανταποκρίθηκαν τουλάχιστον στα χαρτιά. Για παράδειγμα, το 1992, στη Συνάντηση Κορυφής για τη Γη που διεξάχθηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας, εκπρόσωποι από περίπου 150 χώρες υπέγραψαν μια συνθήκη η οποία επιβεβαίωνε τη δέσμευσή τους να μειώσουν τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου, και ιδιαίτερα του διοξειδίου του άνθρακα. Ο στόχος ήταν να μειωθούν μέχρι το έτος 2000 οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου από τα βιομηχανοποιημένα κράτη στα επίπεδα του 1990. Ενώ λίγα κράτη σημείωσαν πρόοδο προς αυτή την κατεύθυνση, οι περισσότερες πλούσιες χώρες ούτε καν έχουν πλησιάσει στην πραγματοποίηση της απλής τους δέσμευσης. Αντί να μειώσουν τα αέρια του θερμοκηπίου, τα περισσότερα κράτη παράγουν περισσότερα από ποτέ άλλοτε! Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, πιστεύεται ότι μέχρι το έτος 2000 οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα θα είναι πιθανώς 11 τοις εκατό υψηλότερες από ό,τι ήταν το 1990.

Πιο πρόσφατα, έχουν γίνει ορισμένες ενέργειες για να επιβληθούν αποτελεσματικά οι διεθνείς συμφωνίες. Αντί να είναι οι μειώσεις προαιρετικές, όπως συνέβη στη συνθήκη του 1992, υπάρχουν απαιτήσεις να τεθούν υποχρεωτικοί στόχοι σε σχέση με τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου.

Το Κόστος της Αλλαγής

Οι πολιτικοί ηγέτες θέλουν πολύ να θεωρούνται φίλοι της γης. Ωστόσο, ενδιαφέρονται επίσης για τις συνέπειες που ίσως επιφέρει στην οικονομία αυτή η αλλαγή. Εφόσον, σύμφωνα με το περιοδικό Δι Ικόνομιστ (The Economist), το 90 τοις εκατό του κόσμου εξαρτάται για ενέργεια από καύσιμα που βασίζονται στον άνθρακα, το να σταματήσουμε να τα χρησιμοποιούμε θα επέφερε μεγάλες αλλαγές· και το κόστος της αλλαγής έχει γίνει αντικείμενο σφοδρής αντιλογίας.

Πόσο θα κόστιζε το να μειωθούν οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου μέχρι το έτος 2010 σε επίπεδα 10 τοις εκατό χαμηλότερα από εκείνα του 1990; Η απάντηση σε αυτό εξαρτάται από το ποιον ρωτάτε. Ας δούμε τις απόψεις που υπάρχουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη χώρα η οποία εκπέμπει στην ατμόσφαιρα τα περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου από οποιαδήποτε άλλη. Ινστιτούτα μελετών της βιομηχανίας προειδοποιούν ότι μια τέτοια μείωση θα κόστιζε στην οικονομία των Η.Π.Α. δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως και θα άφηνε 600.000 ανθρώπους άνεργους. Σε αντίθεση, οι περιβαλλοντολόγοι λένε ότι η επίτευξη του ίδιου στόχου θα εξοικονομούσε για την οικονομία δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο και θα δημιουργούσε 773.000 νέες θέσεις εργασίας.

Παρά τις εκκλήσεις των οικολογικών ομάδων για άμεση δράση, υπάρχουν ισχυρές βιομηχανίες—κατασκευαστές αυτοκινήτων, εταιρίες πετρελαιοειδών και παραγωγοί γαιάνθρακα, για να αναφέρουμε μόνο λίγες—οι οποίες χρησιμοποιούν τους αξιόλογους χρηματικούς τους πόρους και την επιρροή τους για να μικροποιήσουν την απειλή της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας και για να διογκώσουν τον οικονομικό αντίκτυπο που θα είχε η διακοπή της χρήσης ορυκτών καυσίμων.

Η αντιλογία συνεχίζεται. Αν, ωστόσο, οι άνθρωποι αλλάζουν το κλίμα και δεν κάνουν τίποτα πέρα από το να μιλάνε για αυτό, η φράση “όλοι μιλάνε για τον καιρό αλλά κανένας δεν κάνει κάτι για αυτόν” θα αποκτήσει μια νέα δυσοίωνη σημασία.

Το Πρωτόκολλο του Κιότο

Το Δεκέμβριο του 1997 πάνω από 2.200 εκπρόσωποι από 161 χώρες συναντήθηκαν στο Κιότο της Ιαπωνίας για να συνάψουν μια συμφωνία, ή αλλιώς πρωτόκολλο, προκειμένου να κάνουν κάτι για να αντιμετωπίσουν την απειλή της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας. Έπειτα από μία και πλέον εβδομάδα συζητήσεων, οι εκπρόσωποι αποφάσισαν ότι μέχρι το έτος 2012 οι αναπτυγμένες χώρες θα πρέπει να μειώσουν τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου τουλάχιστον κατά 5,2 τοις εκατό σε σχέση με τα επίπεδα του 1990. Οι κυρώσεις για τους παραβάτες της συμφωνίας θα καθοριστούν αργότερα. Αν υποθέσουμε ότι όλα τα κράτη θα συμμορφωθούν με τη συνθήκη, πόσο θα αλλάξει η κατάσταση με μια μείωση 5,2 τοις εκατό; Προφανώς πολύ λίγο. Το περιοδικό Τάιμ (Time) ανέφερε: «Θα χρειαζόταν μια μείωση 60% ώστε να ελαττωθούν σημαντικά τα αέρια του θερμοκηπίου που συσσωρεύονται στην ατμόσφαιρα από την αρχή της βιομηχανικής επανάστασης».

Απεικόνιση του Φαινομένου του Θερμοκηπίου

Το Φαινόμενο του Θερμοκηπίου: Η ατμόσφαιρα της γης, όπως τα τζάμια σε ένα θερμοκήπιο, παγιδεύει τη θερμότητα του ήλιου. Το ηλιακό φως ζεσταίνει τη γη, αλλά η θερμότητα που δημιουργείται—μεταφερόμενη από την υπέρυθρη ακτινοβολία—δεν μπορεί να διαφύγει εύκολα από την ατμόσφαιρα. Αντίθετα, τα αέρια του θερμοκηπίου δεσμεύουν την ακτινοβολία και στέλνουν κάποιο μέρος της πίσω στη γη, αυξάνοντας έτσι τη θερμοκρασία της γήινης επιφάνειας.

1. Ήλιος
2. Παγιδευμένη υπέρυθρη ακτινοβολία
3. Αέρια του θερμοκηπίου
4. Ακτινοβολία που διαφεύγει

Δυνάμεις που Ρυθμίζουν το Κλίμα

Αν θέλουμε να καταλάβουμε την πρόσφατη αντιλογία σχετικά με την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας, πρέπει να καταλάβουμε μερικές από τις φοβερές δυνάμεις που κάνουν το κλίμα μας να είναι αυτό που είναι. Ας εξετάσουμε μερικές βασικές έννοιες.

1. Ο Ήλιος—Πηγή Θερμότητας και Φωτός

Η ζωή στη γη εξαρτάται από το κολοσσιαίο πυρηνικό καμίνι που ονομάζουμε ήλιο. Μεγαλύτερος από ένα εκατομμύριο πλανήτες σαν τη γη, ο ήλιος παρέχει με αξιοπιστία θερμότητα και φως. Αν μειωνόταν η ενέργεια που εκπέμπει ο ήλιος, ο πλανήτης μας θα καλυπτόταν με πάγο· αν αυξανόταν, η γη θα γινόταν ένα πυρωμένο τηγάνι. Εφόσον η γη διαγράφει τροχιά σε απόσταση περίπου 150 εκατομμυρίων χιλιομέτρων από τον ήλιο, δέχεται μόνο γύρω στο μισό του ενός δισεκατομμυριοστού της ενέργειας που εκπέμπει ο ήλιος. Εντούτοις, αυτή είναι ακριβώς η σωστή ποσότητα που χρειάζεται για να δημιουργηθεί ένα κλίμα στο οποίο να μπορεί να ακμάζει η ζωή.

2. Η Ατμόσφαιρα—Η Ζεστή Κουβέρτα της Γης

Ο ήλιος δεν είναι ο μόνος παράγοντας που καθορίζει τη θερμοκρασία της γης· η ατμόσφαιρά μας επίσης παίζει ζωτικό ρόλο. Η γη και η σελήνη απέχουν εξίσου από τον ήλιο, έτσι και οι δύο δέχονται αναλογικά σχεδόν την ίδια ποσότητα θερμότητας από τον ήλιο. Παρ’ όλα αυτά, ενώ η μέση θερμοκρασία της γης είναι 15 βαθμοί Κελσίου, η μέση θερμοκρασία της σελήνης είναι μείον 18 βαθμοί Κελσίου, πολύ χαμηλή πράγματι. Γιατί αυτή η διαφορά; Η γη έχει ατμόσφαιρα· η σελήνη δεν έχει.

Η ατμόσφαιρά μας—τα σπάργανα της γης που αποτελούνται από οξυγόνο, άζωτο και άλλα αέρια—κρατάει κάποιο μέρος από τη θερμότητα του ήλιου και αφήνει την υπόλοιπη να διαφύγει. Η διαδικασία συνήθως παρομοιάζεται με αυτό που συμβαίνει σε ένα θερμοκήπιο. Το θερμοκήπιο, όπως ίσως γνωρίζετε, είναι μια κατασκευή με τοίχους και στέγη από γυαλί ή πλαστικό. Το ηλιακό φως μπαίνει εύκολα και ζεσταίνει το εσωτερικό. Ταυτόχρονα, η στέγη και οι τοίχοι επιβραδύνουν τη διαφυγή της θερμότητας.

Παρόμοια, η ατμόσφαιρά μας επιτρέπει στο ηλιακό φως να τη διαπερνάει και να ζεσταίνει την επιφάνεια της γης. Η γη, με τη σειρά της, στέλνει τη θερμότητα πίσω στην ατμόσφαιρα με τη μορφή υπέρυθρης ακτινοβολίας. Μεγάλο μέρος αυτής της ακτινοβολίας δεν πηγαίνει απευθείας στο διάστημα επειδή ορισμένα αέρια της ατμόσφαιρας την απορροφούν και την ξαναστέλνουν πίσω στη γη, αυξάνοντας έτσι τη θερμοκρασία της γης. Αυτή η διαδικασία αύξησης της θερμοκρασίας ονομάζεται φαινόμενο του θερμοκηπίου. Αν η ατμόσφαιρά μας δεν παγίδευε τη θερμότητα του ήλιου με αυτόν τον τρόπο, η γη θα ήταν χωρίς ζωή σαν τη σελήνη.

3. Υδρατμοί—Το πιο Βασικό Αέριο του Θερμοκηπίου

Το 99 τοις εκατό της ατμόσφαιράς μας αποτελείται από δύο αέρια: το άζωτο και το οξυγόνο. Μολονότι αυτά τα αέρια παίζουν ζωτικό ρόλο στους περίπλοκους κύκλους που συντηρούν τη ζωή στη γη, δεν παίζουν σχεδόν κανέναν πρωτεύοντα ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος. Το βάρος της ρύθμισης του κλίματος πέφτει στο υπόλοιπο 1 τοις εκατό της ατμόσφαιρας, στα αέρια του θερμοκηπίου που παγιδεύουν θερμότητα, τα οποία περιλαμβάνουν τους υδρατμούς, το διοξείδιο του άνθρακα, το υποξείδιο του αζώτου, το μεθάνιο, τους χλωροφθοράνθρακες και το όζον.

Το πιο σημαντικό αέριο του θερμοκηπίου—τους υδρατμούς—συνήθως δεν το θεωρούμε καν αέριο, επειδή έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε το νερό στην υγρή του μορφή. Εντούτοις, κάθε μόριο υδρατμού στην ατμόσφαιρα είναι γεμάτο ενέργεια με τη μορφή θερμότητας. Για παράδειγμα, όταν ο ατμός σε ένα σύννεφο ψύχεται και υγροποιείται, απελευθερώνεται θερμότητα η οποία προξενεί ισχυρά ρεύματα μεταφοράς. Η δυναμική κίνηση των υδρατμών στην ατμόσφαιρά μας παίζει ουσιαστικό και πολυσύνθετο ρόλο στον καθορισμό τόσο του καιρού όσο και του κλίματος.

4. Διοξείδιο του Άνθρακα—Βασικό για τη Ζωή

Το πιο πολυσυζητημένο αέριο σε ό,τι αφορά την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας είναι το διοξείδιο του άνθρακα. Είναι παροδηγητικό να καταδικάσουμε το διοξείδιο του άνθρακα λέγοντας ότι είναι απλώς ένας ρύπος. Το διοξείδιο του άνθρακα αποτελεί ζωτικό συστατικό της φωτοσύνθεσης, της διαδικασίας με την οποία τα πράσινα φυτά παράγουν τροφή για τον εαυτό τους. Οι άνθρωποι και τα ζώα εισπνέουν οξυγόνο και εκπνέουν διοξείδιο του άνθρακα. Τα φυτά απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα και απελευθερώνουν οξυγόνο. Στην πραγματικότητα, είναι μια από τις προμήθειες του Δημιουργού που κάνουν δυνατή τη ζωή στη γη. Ωστόσο, αν υπήρχε πολύ μεγάλη ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, προφανώς θα ήταν σαν να ρίχναμε μια ακόμα κουβέρτα σε ένα κρεβάτι. Θα ζέσταινε περισσότερο τα πράγματα.

Μια Πολυσύνθετη Σειρά Δυνάμεων

Ο ήλιος και η ατμόσφαιρα δεν είναι οι μόνοι παράγοντες που καθορίζουν το κλίμα. Περιλαμβάνονται επίσης οι ωκεανοί και τα παγοκαλύμματα, τα επιφανειακά μέταλλα και η βλάστηση, τα οικοσυστήματα της γης και μια ποικιλία βιογεωχημικών διεργασιών, καθώς επίσης και η τροχιακή μηχανική της γης. Η μελέτη του κλίματος περιλαμβάνει σχεδόν όλες τις γεωεπιστήμες.

Ήλιος
Η ατμόσφαιρα
Υδρατμοί (H20)
Διοξείδιο του άνθρακα (CO2)

Σχεδόν κάθε μορφή ζωής στη γη αντλεί ενέργεια από οργανικές πηγές, εξαρτώμενη έτσι άμεσα ή έμμεσα από το ηλιακό φως. Εντούτοις, υπάρχουν οργανισμοί οι οποίοι αναπτύσσονται στο σκοτάδι του ωκεάνιου πυθμένα αντλώντας ενέργεια από ανόργανες χημικές ουσίες. Αντί να χρησιμοποιούν τη φωτοσύνθεση, αυτοί οι οργανισμοί χρησιμοποιούν μια διαδικασία που λέγεται χημειοσύνθεση.

*** g98 22/5 σ. 4-9 Χαώδης Καιρός ***