Η 27^η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί από το 2005, με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, ως Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος των Εβραίων από τη Ναζιστική Γερμανία. Εναν χρόνο πριν, με ομόφωνη απόφαση της Βουλής των Ελλήνων είχε καθιερωθεί η ίδια ημερομηνία σαν Ημέρα Μνήμης και Τιμής για τους Ελληνες Εβραίους που είχαν χάσει τη ζωή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί, αλλά και σε όσους με αυταπάρνηση και θάρρος κινδύνευσαν για να σώσουν πολλούς Ελληνες Εβραίους συμπολίτες τους από τον βέβαιο θάνατο που τους περίμενε.

Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων είναι μια από τις μεγαλύτερες θηριωδίες στην ανθρώπινη Ιστορία. Το Ολοκαύτωμα ήταν η συστηματική, προγραμματική, και κρατική πολιτική πρακτική διώξεων και εξόντωσης περίπου έξι εκατομμυρίων Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς και τους συνεργάτες του. Η λέξη της Αγγλικής «Holocaust» που χρησιμοποιήθηκε για αυτήν την αποτροπιαστική πράξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ολοκαύτωμα» και σημαίνει κυριολεκτικά «πλήρως καμένη προσφορά θυσίας» σε Θεό.

Οι Ναζί, οι οποίοι ανέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία τον Ιανουάριο του 1933, πίστευαν ότι οι Γερμανοί ήταν «φυλετικά ανώτεροι» και ότι οι Εβραίοι, που θεωρούνταν «κατώτεροι», αποτελούσαν μια εξωτερική απειλή για την επινοημένη γερμανική φυλετική κοινότητα.

Κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, οι γερμανικές αρχές στράφηκαν εναντίον και άλλων «φυλετικά/βιολογικά κατώτερων» πληθυσμιακών ομάδων όπως: Ρομά (Τσιγγάνοι), ατόμων με αναπηρίες και ορισμένων σλαβικών λαών (Πολωνοί, Ρώσοι και άλλοι), άλλες ομάδες υπέστησαν διώξεις λόγω των πολιτικών φρονημάτων, της ιδεολογίας και των σεξουαλικών προτιμήσεών τους, όπως κομμουνιστές, σοσιαλιστές, μάρτυρες του Ιεχωβά και ομοφυλόφιλοι.

Τι ήταν το Ολοκαύτωμα

Το 1933, ο εβραϊκός πληθυσμός της Ευρώπης αριθμούσε πάνω από εννέα εκατομμύρια. Η πλειοψηφία των Ευρωπαίων Εβραίων ζούσε σε χώρες που θα βρίσκονταν κάτω από την κατοχή ή την επιρροή της Ναζιστικής Γερμανίας του Γ’ Ράιχ, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μέχρι το 1945, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους είχαν πλέον δολοφονήσει τα δύο τρίτα των Εβραίων της Ευρώπης στο πλαίσιο της «Τελικής Λύσης», της ναζιστικής πολιτικής πρακτικής που αποσκοπούσε στην εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης.

Αν και οι Εβραίοι, τους οποίους οι Ναζί θεωρούσαν πρωταρχικό κίνδυνο για τη Γερμανία, έγιναν οι κυρίως στόχοι τους, ανάμεσα στα θύματα του ναζιστικού ρατσισμού συγκαταλέγονταν και 200.000 Ρομά (Τσιγγάνοι). Την ίδια στιγμή, τουλάχιστον 200.000 άτομα κατ’ εξοχήν γερμανικής καταγωγής με νοητικές και φυσικές αναπηρίες, που ζούσαν σε άσυλα, θανατώθηκαν στο κατ᾽ ευφημισμό «Πρόγραμμα Ευθανασίας».

Καθώς η ναζιστική τυραννία εξαπλωνόταν στην Ευρώπη, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους καταδίωξαν και δολοφόνησαν εκατομμύρια ανθρώπων. Περίπου δύο με τρία εκατομμύρια Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου δολοφονήθηκαν ή πέθαναν από πείνα, ασθένειες, αμέλεια ή βασανιστήρια.

Οι Γερμανοί στράφηκαν κατά των μελών της Πολωνικής διανόησης που δεν είχαν εβραϊκή καταγωγή, και απέλασαν εκατομμύρια Πολωνούς και Σοβιετικούς πολίτες για καταναγκαστική εργασία στη Γερμανία ή στην κατεχόμενη Πολωνία, όπου τα άτομα αυτά εργάστηκαν και έχασαν τη ζωή τους συχνά κάτω από άθλιες συνθήκες. Από τα πρώτα χρόνια του ναζιστικού καθεστώτος, ομοφυλόφιλοι και όσοι κρίθηκαν κοινωνικά ανεπιθύμητοι, διώκονταν. Χιλιάδες πολιτικοί αντιφρονούντες (μεταξύ τους συγκαταλέγονταν κομμουνιστές, σοσιαλιστές και συνδικαλιστές) και άτομα με αντίθετες θρησκευτικές πεποιθήσεις (όπως οι Μάρτυρες του Ιεχωβά) έγιναν επίσης στόχος της ηγεσίας της Αστυνομίας. Η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων πέθαινε από τον εγκλεισμό και τις κακουχίες.

Η εφαρμογή του σχεδίου

Στα πρώτα χρόνια του ναζιστικού καθεστώτος, η Εθνική Σοσιαλιστική κυβέρνηση δημιούργησε στρατόπεδα συγκέντρωσης για τον εγκλεισμό σε αυτά πραγματικών και φαντασιακών πολιτικών και ιδεολογικών αντιπάλων. Ολο και περισσότερο στα χρόνια πριν από το ξέσπασμα του πολέμου, τα SS και στελέχη της Αστυνομίας φυλάκιζαν Εβραίους, Ρομά και άλλα θύματα του εθνοτικού και φυλετικού μίσους σε αυτά τα στρατόπεδα.

Για να γίνει δυνατή η συγκέντρωση και η στενή παρακολούθηση του εβραϊκού πληθυσμού, καθώς και για να διευκολυνθεί αργότερα η απέλαση των Εβραίων, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους δημιούργησαν γκέτο, στρατόπεδα προσωρινής παραμονής και μεταφοράς και στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας για τους Εβραίους κατά τη διάρκεια του πολέμου. Οι γερμανικές αρχές ίδρυσαν επίσης πολλά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, τόσο στο λεγόμενο Μείζον Γερμανικό Ράιχ όσο και στην κατεχόμενη επικράτεια, για μη-Εβραίους τους οποίους οι Γερμανοί προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν ως εργατικό δυναμικό.

Αμέσως μετά την εισβολή στη Σοβιετική Ενωση τον Ιούνιο του 1941, τα Einsatzgruppen (κινητές ομάδες εξόντωσης) και, αργότερα, επιστρατευμένα τάγματα αξιωματούχων της Αστυνομίας Τάξης, κινήθηκαν πίσω από τις γερμανικές γραμμές και διεξήγαγαν μαζικές και βίαιες επιθέσεις κατά των Εβραίων, Ρομά και στελεχών της Σοβιετικής Ενωσης και του κομμουνιστικού κόμματος.

Τα γερμανικά SS και μονάδες της Αστυνομίας, με τη βοήθεια μονάδων της Βέρμαχτ και των Waffen SS, δολοφόνησαν πάνω από ένα εκατομμύριο Εβραίους άνδρες, γυναίκες και παιδιά, καθώς και εκατοντάδες χιλιάδες άλλα άτομα. Από το 1942 μέχρι το 1944, η Ναζιστική Γερμανία απέλασε εκατομμύρια Εβραίους από τη Γερμανία, από τα κατεχόμενα εδάφη, καθώς και από τις χώρες πολλών από τους συμμάχους του Αξονά της σε κέντρα θανάτου, που συχνά αποκαλούνται στρατόπεδα εξόντωσης, όπου και δολοφονήθηκαν σε ειδικές εγκαταστάσεις αεροθαλάμων.

Το τέλος

Τους τελευταίους μήνες του πολέμου, τάγματα των SS άρχισαν τις μεταγωγές κρατουμένων με τρένο ή με αναγκαστικές πεζοπορίες, που συχνά αποκαλούνται «πορείες θανάτου,» σε μια προσπάθεια να αποτραπεί η απελευθέρωση μεγάλου αριθμού των κρατουμένων από τις Συμμαχικές Δυνάμεις. Καθώς οι Συμμαχικές Δυνάμεις κέρδιζαν έδαφος με αλλεπάλληλες επιθέσεις κατά της Γερμανίας, άρχισαν να συναντούν και να απελευθερώνουν τους κρατούμενους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, καθώς και όσους συναντούσαν καθ’ οδόν σε αναγκαστικές πορείες από το ένα στρατόπεδο στο άλλο.

Οι πορείες συνεχίστηκαν μέχρι την 7η Μαΐου του 1945, την ημέρα που οι γερμανικές Ενοπλες Δυνάμεις παραδόθηκαν άνευ όρων στους Συμμάχους. Για τους δυτικούς Συμμάχους, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έληξε επίσημα στην Ευρώπη την επόμενη ημέρα 8 Μαΐου (V-E Day), ενώ οι σοβιετικές δυνάμεις ανακοίνωσαν «Ημέρα της Νίκης» την 9η Μαΐου 1945.

Μετά το Ολοκαύτωμα, πολλοί από τους επιζώντες κατέφυγαν σε στρατόπεδα εκτοπισθέντων που διοικούνταν από τις συμμαχικές δυνάμεις. Μεταξύ 1948 και 1951, σχεδόν 700.000 Εβραίοι μετανάστευσαν στο Ισραήλ, συμπεριλαμβανομένων των 136.000 εκτοπισμένων Εβραίων από την Ευρώπη. Αλλοι εκτοπισθέντες Εβραίοι μετανάστευσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες. Το τελευταίο στρατόπεδο εκτοπισθέντων έκλεισε το 1957. Τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος κατέστρεψαν τις περισσότερες ευρωπαϊκές εβραϊκές κοινότητες και αφάνισαν ολοκληρωτικά εκατοντάδες εβραϊκές κοινότητες στην κατεχόμενη ανατολική Ευρώπη.

Αν και σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη και ιδιαίτερα την Κεντρική, ο αντισημιτισμός στα Βαλκάνια ήταν ηπιότερος, ο αριθμός των Εβραίων θυμάτων των ναζιστών ήταν και αυτός πολύ μεγάλος.

Μια πόλη με έντονο το εβραϊκό στοιχείο ήταν και η Θεσσαλονίκη της οποίας η Εβραϊκή Κοινότητα πλήρωσε μεγάλο τίμημα στο Ολοκαύτωμα.

Λίγες ημέρες μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων τον Απρίλιο του 1941 στη Θεσσαλονίκη απαγορεύθηκε η είσοδος των Εβραίων της πόλης σε καφενεία, ζαχαροπλαστεία κ.ά., επιτάχθηκε το νοσοκομείο Χιρς, όπως και πολλά εβραϊκά σπίτια, φυλακίσθηκαν τα μέλη του κοινοτικού συμβουλίου, διατάχθηκαν οι Εβραίοι να παραδώσουν τα ραδιόφωνα και λεηλατήθηκαν αυτά της Κοινότητας όπως και οι πλουσιότερες εβραϊκές βιβλιοθήκες.

Ενα χρόνο μετά, στις 11 Ιουλίου 1942, οι άνδρες Εβραίοι ηλικίας 18 – 45 ετών διατάζονται να παρουσιαστούν στην πλατεία Ελευθερίας. Εκεί αφού υφίστανται απερίγραπτα μαρτύρια καταγράφονται και οδηγούνται σε καταναγκαστικά έργα. Η Κοινότητα θα καταβάλει στους ναζί 2,5 δισ. δρχ. για να τους απελευθερώσει. Στο τέλος του ίδιου χρόνου, οι ναζί κατάσχουν τις ανθούσες εβραϊκές επιχειρήσεις και καταστρέφουν το Ισραηλιτικό Νεκροταφείο.

Στις 6 Φεβρουαρίου 1943 φτάνει στη Θεσσαλονίκη μια επιτροπή με επικεφαλής τους Ντίτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρύνερ και βάζει σε κίνηση τον μηχανισμό για το οριστικό ξεκλήρισμα των Εβραίων, που υποχρεώνονται τώρα να φορούν το κίτρινο άστρο του Δαυίδ και να κατοικούν σε ορισμένες μόνο συνοικίες (γκέτο). Τους απαγορεύεται επίσης η χρήση τηλεφώνων και δημοσίων μεταφορικών μέσων.

Οι ναζί κρύβοντας τις πραγματικές τους προθέσεις, ισχυρίζονται μέσω του Αρχιρραβίνου Κόρετς, τον οποίο διορίζουν και πρόεδρο, ότι αποβλέπουν στην αναδιοργάνωση της Κοινότητας σε μια αυτόνομη περιοχή της πόλης με δικό της Δήμαρχο και Επιμελητήριο. Σχηματίζουν ακόμα μια εβραϊκή πολιτοφυλακή και επιβάλλουν στους Εβραίους να συντάξουν αναλυτικές δηλώσεις των περιουσιακών τους στοιχείων. Στις 6 Μαρτίου 1943 απαγορεύεται η έξοδος των Εβραίων από τα γκέτο, ενώ στο συνοικισμό του Βαρώνου Χιρς στήνεται το σκηνικό για την τελευταία πράξη της τραγωδίας. Εκεί θα οδηγηθεί το ανθρώπινο κοπάδι έτοιμο να παραδοθεί στη σφαγή.

Στις 15 Μαρτίου 1943 αναχωρεί ο πρώτος συρμός με προορισμό τα στρατόπεδα θανάτου, Aουσβιτς και Μπιρκενάου. Διαδοχικές αποστολές που αναχωρούν η μια μετά την άλλη θα μεταφέρουν σε λίγες εβδομάδες τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης στοιβαγμένους σε βαγόνια που προορίζονταν για ζώα, στον τόπο της εξόντωσής τους.

Εδώ θα πρέπει να εξαρθεί η αυτοθυσία αρκετών Ελλήνων Χριστιανών, που με κίνδυνο της ζωής τους πρόσφεραν φιλόστοργο άσυλο σε πολλούς Εβραίους.

Σε αυτήν την προσπάθεια βρέθηκαν μαζί, ο κλήρος, η εθνική αντίσταση και τα σώματα ασφαλείας, αλλά και ολόκληρος ο ελληνικός λαός που συμπαραστάθηκε όπου και όπως μπορούσε, νιώθοντας από την πρώτη στιγμή φρίκη απέναντι στο έγκλημα, έστω και αν δεν το είχε συλλάβει σε όλη του την έκταση, όπως άλλωστε δεν το είχαν συλλάβει και τα θύματα.

Αξιομνημόνευτα είναι τα έντονα διαβήματα του αειμνήστου Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, Γενναδίου, για να ανακοπούν οι αποστολές προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη μνεία στο έγγραφο της 23ης Απριλίου 1943, που συνυπέγραψαν μαζί με τον αείμνηστο Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και 29 ακόμα πρόεδροι οργανώσεων, από την Ακαδημία και τις Ανώτατες Σχολές μέχρι τα τεχνικά και επαγγελματικά επιμελητήρια. Το έγγραφο αυτό, συνταγμένο σε αυστηρό ύφος, αναφέρεται στην ακατάλυτη αλήθεια των δεσμών που ταυτίζουν απολύτως τους Ελληνες Χριστιανούς Ορθόδοξους με τους Ελληνες Εβραίους υπό την κοινή και μόνη έννοια «Ελληνες», και είναι αναμφισβήτητο, ότι σ’ ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη δεν αποτολμήθηκε κάποια παρόμοια ενέργεια.

Ο Ιταλός Πρόξενος

Σημαντική, επίσης, ήταν η συνεισφορά του Γενικού Προξένου της Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη, Γκουέλφο Ζαμπόνι (Guelfo Zamboni), ο οποίος εφοδίασε με πλαστά πιστοποιητικά ιθαγένειας περίπου 300 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, επιτρέποντάς τους έτσι να καταφύγουν στην ιταλική ζώνη κατοχής στην Αθήνα.

Σε αριθμούς

Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους και είναι αμείλικτοι για το «φόρο» των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης στο Ολοκαύτωμα αφού από τους 46.091 Θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέστρεψαν μόνο 1.950, δηλ. ένα ποσοστό 4% περίπου.

Στην Αθήνα πολύ λίγοι από τους Εβραίους της πόλης κατέληξαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αφού τόσο ο τότε αρχηγός της Αστυνομίας Αγγελος Εβερτ, όσο και ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός εφοδίασαν αρκετούς με πλαστές ληξιαρχικές πράξεις γεννήσεως και εμφανίζονταν σαν Χριστιανοί Ορθόδοξοι.

Στα Ιωάννινα όπου υπήρχε ανθούσα Εβραϊκή Κοινότητα, σχεδόν το σύνολό της στις 25 Μαρτίου 1944, οδηγήθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Αουσβιτς – Μπίρκεναου από το οποίο πολύ λίγοι επέζησαν.

Την ίδια τύχη είχαν και Ελληνες Εβραίοι από την Πρέβεζα, την Αρτα, τη Λάρισα, την Καστοριά, τη Ρόδο και την Κω.

Οι μόνοι που δεν έφτασαν ποτέ στο Αουσβιτς ήταν οι Εβραίοι των Χανίων αφού ο θάνατος τούς βρήκε πριν φτάσουν στο στρατόπεδο κι αυτό γιατί το καράβι που τους μετέφερε από την Κρήτη στον Πειραιά τορπιλίστηκε από βρετανικό υποβρύχιο και πνίγηκαν όλοι.

Σε Κέρκυρα και Ζάκυνθο

Μετά την κατάρρευση του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία το 1943, η Κέρκυρα πέρασε στον έλεγχο της ναζιστικής Γερμανίας και ο τότε δήμαρχος συνεργάστηκε με τις αρχές Κατοχής και συνέβαλε στην υιοθέτηση και εφαρμογή διαφόρων αντισημιτικών νόμων υπό την κατεύθυνση της ναζιστικής διακυβέρνησης.

Στις αρχές τού Ιουνίου 1944, ενώ οι Σύμμαχοι βομβάρδιζαν την Κέρκυρα με σκοπό τον αντιπερισπασμό για την απόβαση στη Νορμανδία, η Γκεστάπο περικύκλωσε τους Εβραίους της πόλεως, τους έθεσε υπό προσωρινή κράτηση στο Παλαιό Φρούριο και στις 10 Ιουνίου τους εκτόπισε στο Αουσβιτς, από όπου ελάχιστοι επιβίωσαν.

Εντούτοις, περίπου διακόσιοι από τους 2.000 Εβραίους του νησιού, οι οποίοι διέφυγαν την περικύκλωση, βρήκαν καταφύγιο στους Χριστιανούς γείτονές τους και κρύφτηκαν εκεί. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι σήμερα μία από τις κύριες συνοικίες της παλαιάς πόλης της Κέρκυρας ονομάζεται Εβραϊκή σε αναγνώριση της συμμετοχής και συνεχούς παρουσίας των Εβραίων στην πόλη. Η Συναγωγή της συνοικίας αυτής παραμένει ενεργός και λειτουργεί με περίπου 65 μέλη.

Οι 275 Εβραίοι τής Ζακύνθου επέζησαν από το Ολοκαύτωμα. Οταν οι γερμανικές αρχές κατοχής διέταξαν γραπτώς τον δήμαρχο να τους παραδώσει κατάλογο με τα ονόματα των Εβραίων του νησιού, ο μητροπολίτης Χρυσόστομος επέστρεψε τη διαταγή στους Γερμανούς με δύο ονόματα: το δικό του και του δημάρχου. Ο πληθυσμός τού νησιού προσέφερε καταφύγιο σε κάθε μέλος τής εβραϊκής κοινότητας.

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1953, όταν το νησί υπέστη καταστροφές από τον σεισμό, η πρώτη χορηγία βοήθειας ήλθε από το κράτος του Ισραήλ συνοδευόμενη από το εξής μήνυμα: «Οι Εβραίοι τής Ζακύνθου δεν λησμόνησαν ποτέ τον Δήμαρχο και τον αγαπητό τους Επίσκοπο, καθώς και όσα έκαναν για εμάς».

Σχεδόν στο σύνολό τους, οι επιβιώσαντες Ελληνες Εβραίοι είχαν χάσει από τη ναζιστική λαίλαπα, οικογένειες, συγγενείς και φίλους και παρότι είχαν καταφέρει να γλυτώσουν τον θάνατο, η επανένταξή τους στον κοινωνικό ιστό της πόλης όπου ζούσαν ήταν, τουλάχιστον κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ένα ακόμη σοβαρό εμπόδιο που θα έπρεπε να υπερβούν.

Το ελληνικό κράτος της εποχής -μάλιστα σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο για τα ελληνικά πράγματα, μετά τον πόλεμο και πριν τον Εμφύλιο- ήταν από τα πρώτα στην Ευρώπη, που θέσπισε νόμους για την επιστροφή των περιουσιών που είχαν απομείνει, αλλά και αυτό στην πράξη αποδείχθηκε «Γολγοθάς», με πολλούς Εβραίους δικαιούχους, νόμιμους ιδιοκτήτες, να πασχίζουν για χρόνια στα δικαστήρια για να αποδείξουν ότι τους ανήκε η περιουσία τους, καθώς είχαν χαθεί ή καταστραφεί οι τίτλοι ιδιοκτησίας, ή ακόμη είχαν πεθάνει συγγενείς, γνωστοί, γείτονες, φίλοι, μάρτυρες για να επιβεβαιώσουν την κυριότητα της περιουσίας.

Για το συγκεκριμένο άρθρο χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από το «www.ushmm.org», την Ισραηλίτικη Κοινότητα Θεσσαλονίκης και το «ΑΜΠΕ».