H ανωνυμία στο διαδίκτυο μέσω της απρόσκοπτης πλοήγησης στον κυβερνοχώρο αποτελεί έκφανση της ελευθερίας της έκφρασης (14 § 1 Σ, 10 § 1 ΕΣΔΑ), της ελευθερίας της πληροφόρησης (5Α § 1 Σ) και του δικαιώματος συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας (5Α § 2 Σ).

Πολλές φορές όμως τα δικαιώματα των υποκειμένων όταν βρίσκονται online μπορεί να είναι αντιφατικά και να συγκρούονται μεταξύ τους ή με τα δικαιώματα των άλλων, όπως για παράδειγμα το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα (privacy rights) και το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης (freedom of speech).

Tα τελευταία χρόνια, το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης στο διαδίκτυο σε πολλές περιπτώσεις έχει λάβει αρνητικό πρόσημο, καθώς έχει φτάσει να εκδηλώνεται στην ακραία του μορφή, μέσω της συκοφαντικής δυσφήμησης και εξύβρισης, του τρολ[1], της ρητορικής μίσους (hate speech) και του ηλεκτρονικού εκφοβισμού (bullying).

Στις περισσότερες χώρες, όπως και στην Ελλάδα, υπάρχουν διατάξεις του κοινού Ποινικού δικαίου που τιμωρούν ως έγκλημα τη (συκοφαντική) δυσφήμηση και την εξύβριση, ακόμα και όταν διαπράττονται online. Έχει δε ήδη κριθεί νομολογιακά απ’ τα ελληνικά δικαστήρια ότι η τιμώρηση των εγκλημάτων αυτών που διαπράττονται στο διαδίκτυο συνιστά επιτρεπτό περιορισμό του δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης.

Η ρητορική μίσους (hate speech) στην Ελλάδα αντιμετωπίστηκε νομοθετικά με τον Ν. 4285/2014 (αντιρατσιστικός νόμος,  τροποποιώντας τον Ν. 927/1979),  που τιμωρεί την υποκίνηση μίσους οποιασδήποτε μορφής ή βίας κατά προσώπου ή ομάδας προσώπων δημόσια, προφορικά, δια του τύπου αλλά και μέσω του διαδικτύου. Επιπλέον, με τον Ν. 4411/2016 κυρώθηκε η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το έγκλημα στον Κυβερνοχώρο και του Προσθέτου Πρωτοκόλλου της σχετικά με την ποινικοποίηση πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής φύσης, που διαπράττονται μέσω συστημάτων Υπολογιστών.

Ο Ν. 4322/2015 τροποποίησε το άρθρο 312 του Ποινικού Κώδικα για το bullying, το οποίο (άρθρο) τιτλοφορείται ως “Πρόκληση βλάβης με συνεχή σκληρή συμπεριφορά”. Ωστόσο, το άρθρο αυτό δεν ποινικοποιεί το bullying όταν τελείται μέσω διαδικτύου και επομένως ο όρος “ηλεκτρονικός εκφοβισμός” βρίσκεται εκτός του προστατευτικού πεδίου του ποινικού κώδικα.

Το έγκλημα όμως αυτό δε θα λέγαμε ότι μένει ατιμώρητο όταν τελείται online αλλά εκφράζεται και ποινικοποιείται με τις επιμέρους ισχύουσες διατάξεις. To cyber bullying λοιπόν αφορά “τραμπουκισμούς”, χρήση φωτογραφιών και βίντεο, ψεύτικα προφίλ, διαπόμπευση στο διαδίκτυο, εκφοβισμό, εξύβριση, δυσφήμηση και παρόμοιες πρακτικές. Οι πράξεις αυτές, λοιπόν, δύναται να τιμωρηθούν με τις κοινές διατάξεις του ποινικού κώδικα και ειδικών νόμων  ( όπως  εξύβριση, δυσφήμηση, 370Β και Γ ΠΚ, 337 παρ.3-4 ΠΚ, Νόμος 2472/1997 περί προσωπικών δεδομένων).

Ενώ λοιπόν για όλα τα προαναφερθέντα εγκλήματα που τελούνται online υπάρχει άμεση ή έστω μία έμμεση νομοθετική αντιμετώπιση, τόσο στην Ελλάδα όσο και στις λοιπές ευρωπαϊκές χώρες, το ιντερνετικό τρολλάρισμα (trolling) φαίνεται να μην έχει ακόμα βρει τη θέση του στο προστατευτικό πεδίο κάποιου νόμου.

Ήδη απ το 2014,  στο Ηνωμένο Βασίλειο είχε ξεκινήσει μια συζήτηση για τη νομοθετική αντιμετώπιση και καταπολέμηση των trolls μέσω ενός νέου ειδικού ποινικού νόμου που θα απειλούσε με ποινή έως δύο ετών κάθε πράξη cyber-bullying και παρενόχλησης μέσω μηνυμάτων κτλ.

Τις τελευταίες ημέρες, η Εισαγγελική Αρχή της Αγγλίας και της Ουαλίας εξέδωσε μια σειρά επίσημων οδηγιών για την ποινική δίωξη υποθέσεων που περιλαμβάνουν ανταλλαγή μηνυμάτων και επικοινωνίας μέσω των κοινωνικών δικτύων (social media).  Στόχος των οδηγιών αυτών είναι η ομοιόμορφη αντιμετώπιση, από πλευράς της εισαγγελικής αρχής, των εγκλημάτων αυτών και η ορθή άσκηση της ποινικής δίωξης από τους εισαγγελικούς λειτουργούς.

Οι οδηγίες αυτές εκτός απο τη δίωξη κατάφωρα προσβλητικών επικοινωνιών (grossly offensive),  περιλαμβάνουν την δίωξη των υβριστικών και υποτιμητικών hashtags, των απειλών κατά προσώπων, της παρενόχλησης κάθε είδους (harassment) και του stalking[2], της διαρροής προσωπικών πληροφοριών και δεδομένων, γνωστό ως doxxing[3], της εκδικητικής πορνογραφίας (revenge pornography), της βίας κατά γυναικών και νεαρών κοριτσιών τόσο διαδικτυακά (οnline, social media κ.α) όσο και σε φυσικό περιβάλλον, των εγκλημάτων μίσους και της ρητορικής μίσους μέσω των social media και των τρολς που λαμβάνουν χώρα μέσω ψεύτικων ή προσβλητικών προφίλ στα social media.

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι οι οδηγίες αυτές δεν στηρίζουν τη δίωξη όλων των παραπάνω εγκλημάτων μόνο στα πιο διαδεδομένα κοινωνικά δίκτυα όπως το Facebook, το  Twitter και το Snapchat αλλά και σε παρενοχλήσεις (για παράδειγμα harassment and cyber stalking) που λαμβάνουν χώρα σε πιο προσωπικά δίκτυα όπως το whatsapp καθώς και σε λογισμικά παρακολουθήσεων (spyware) και γεωεντοπισμού (GPS).

To ισχύον νομοθετικό καθεστώς στην Αγγλία και την Ουαλία για το online trolling καλύπτεται απο την απαρχαιωμένη Πράξη των κακόβουλων επικοινωνιών του 1988 (Malicious Communications Act 1988).

Η Πράξη των Επικοινωνιών του 2003 (Communications Act 2003) έχει εφαρμογή σε όλο το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά τις περισσότερες φορές επικαλύπτει τον νόμο περί κακόβουλων επικοινωνιών για τις περιπτώσεις αυτές. Το τρίτο νομοθέτημα είναι η Πράξη για την προστασία από τις παρενοχλήσεις του 1997 (Protection from Harassment Act 1997), η οποία αντιμετωπίζει το stalking, τόσο online όσο και offline. Η Πράξη αυτή τυγχάνει εφαρμογής στην Αγγλία και στην Ουαλία, ενώ η Σκωτία και η Βόρεια Ιρλανδία έχουν παρόμοια νομοθετήματα.

Όλες οι παραπάνω πράξεις παρότι έχουν τύχει εφαρμογής από τις διωκτικές αρχές του Ηνωμένου Βασιλείου σε αρκετές περιπτώσεις trolls και ηλεκτρονικού εκφοβισμού, δεν παρέχουν τα κατάλληλα εχέγγυα για την προστασία όλων των μορφών ηλεκτρονικού εκφοβισμού και παρενόχλησης, καθώς δεν έχουν ακόμα επικαιροποιηθεί.

Είναι ωστόσο ολοφάνερο ότι το πρόβλημα αυτό δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί μόνο νομοθετικά, αλλά πρέπει να τεθεί και στο ρυθμιστικό πεδίο της τεχνολογίας.

Ήδη η Facebook εγκαινίασε έναν αλγόριθμο ο οποίος “σκανάρει” τα προφίλ των 1.6 δισεκατομμυρίων χρηστών του Facebook ώστε να ανιχνεύσει περιπτώσεις trolling, υπό τη μορφή διπλών ή ψεύτικων profiles και ονομάτων, φωτογραφιών ή βίντεο που ανήκουν σε πρόσωπα αλλά χρησιμοποιούνται από τρίτους εν αγνοία των πρώτων και χωρίς τη συναίνεση τους. Ο αλγόριθμος αυτός έχει ήδη τεθεί σε λειτουργία καλύπτοντας προς το παρόν το 75% των χρηστών του Facebook.

Η δημοσίευση οδηγιών περί ποινικής δίωξης των προαναφερθέντων εγκλημάτων από την εισαγγελική αρχή της Αγγλίας και της Ουαλίας αποτελεί το πρώτο βήμα για την τιμώρηση κατ’ ομοιόμορφο τρόπο και στο σύνολο τους εγκλημάτων που θίγουν, εξευτελίζουν, απειλούν,  και παρενοχλούν χρήστες στο διαδίκτυο.]

Εκτός όμως απ την τιμώρηση των εγκλημάτων αυτών με βάση τους ήδη ισχύοντες κανόνες τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στις λοιπές χώρες εντός και εκτός ευρωπαϊκών συνόρων, διαφαίνεται η ανάγκη θέσπισης ειδικών κανόνων δικαίου σχετικά με το trolling και την διαδικτυακή παρενόχληση που να καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα περιπτώσεων και υποπεριπτώσεων και να επιβάλλουν τις ανάλογες ποινές.

Χρυσή Χρυσοχού Δικηγόρος (LL.M in Information Technology and Telecommunications Law)
email: chrysi.chrysochou@gmail.com – http://informationlaw.ethemis.gr/

[1] Στη γλώσσα του Διαδικτύου η λέξη τρολ (troll) περιγράφει κάποιον χρήστη του Ίντερνετ με πονηρά προκλητικές, σκόπιμα ανόητες ή επιτηδευμένα εκτός θέματος θέσεις και απόψεις σε μία online ανοιχτή κοινότητα, όπως ένα φόρουμ συζήτησης, ή ένα blog, με πρωταρχική πρόθεση να προκαλέσει και να ερεθίσει άλλους χρήστες ή να επιφέρει διαταραχή σε μια διαδικτυακή συζήτηση για οποιοδήποτε θέμα και να πετύχει μια αλυσίδα αντιδράσεων από άλλους χρήστες. πηγή: Wikipedia

[2] Όρος στα ελληνικά: παραφύλαξη/καταδίωξη. Η εμμονική παρενόχληση με τη μορφή της διαρκούς παρακολούθησης ενός ατόμου απο ένα άλλο, είτε στο φυσικό είτε στον ηλεκτρονικό κόσμο.

[3] Διαρροή προσωπικών πληροφοριών για εκδικητικούς λόγους, κυρίως ονομάτων, τραπεζικών λογαριασμών, καρτών, τηλεφωνικών αριθμών, διευθύνσεων και άλλων προσωπικών δεδομένων που μπορούν να οδηγήσουν στην  ταυτοποίηση ενός προσώπου.